Azərbaycan torpaqlarında Ermənistan dövləti necə yaradıldı (Tarixi, nəticələri və Azərbaycanın müasir baxışı)
Ermənilər müasir informasiya texnologiyaları və vasitələrindən istifadə edərək bir sıra sahələrdə olduğu kimi erməni dövlətçiliyi barəsində də mif yaratmağa çalışırlar. 
Belə ki, erməni dövlətçiliyinə dair tərtib edilmiş xronologiyada [burada və sonra istinadlar ixtisar edilmişdir]otuz iki dövlət və dövlət qurumunun (?!) siyahısı verilir. Əslində, bununla yanaşı, ermənilərin daha davamlı və sistemli olan əsarət xronologiyasının siyahısı da verilsə daha məntiqli olardı. Erməni dövlətçiliyinə gəldikdə isə onəinki bu qədər dövlət və ya dövlətqurumu ilə təmsil olunmur, eyni zamanda nə stabil tarixi coğrafiyaya, nə də ənənəyə malik deyildir. Ona görə də erməni tarixçiliyində məhz erməni xalqının tarixinin yazılması prioritet təşkil etməkdədir. Müasir erməni dövləti də tamamilə fərqli bir coğrafiyada, tarixi Azərbaycan ərazisində meydana gəlib. Bu yeni dövlətin əvvəlki erməni dövləti ilə nə ərazi, nə də hüquqi-siyasi və varislik əlaqəsi olmayıb.
Erməni tarix “texnoloqları”tərəfindən bu problem üzrədə özünəməxsusbir “konstruksiya” yaradılıb. Azərbaycanın tarixi ərazisinin bir hissəsi və burada meydana gələn dövlət qurumlarının onlara məxsus olduğu iddia olunur və Azərbaycan ərazisində erməni dövləti yaradılması “erməni dövlətçiliyinin bərpası” kimi qələmə verilir.Ermənilər bu və digər məsələlərə (erməni milli azadlıq hərəkatı və s.) əsaslanan sarsılmaz bir konsepsiya yaratdıqlarını güman edirlər. Bu məsələ təsvir edilən kimi sadə olmayıb, olduqca mürəkkəb və çətin bir problemdir. Bunun üçün erməni tarixşünaslığının Azərbaycana qarşı ilk ərazi iddiasından burada erməni dövlətinin yaranmasınadək keçən uzun dövrə (təxminən 387-1918 və ya 1531 il), bu dövlətə daxil edilən ərazilərin yalnız silah vasitəsi ilə işğalına, tarixi Azərbaycan dövlətlərinin mövqeyinə və s. məsələlərə nəzər yetirmək olar. Ona görə də Azərbaycan torpaqlarında müasir erməni dövlətinin meydana gəlməsinin bütün mərhələlərinə və məsələlərinə dair obyektiv tarixi faktlar üzrə ümumiləşdirmələrəəsaslanan Azərbaycan tarix konsepsiyasının irəli sürülməsi, dünya elmi və ictimai-siyasi fikrinə çatdırılması mühüm vəzifə kimi qarşıda durur.
I hissə
“Böyük Ermənistan” ideologiyası və Azərbaycan torpaqlarına dair iddianın yaranması: tarixi şəraiti və tənqidi
Elmə məlum versiyalardan birinə görə ermənilər Balkan mənşəlidirvə sonrakı bütün tarixi coğrafiyalarında gəlmədir. İlk dövlətləri də etnik baxımdan erməni dövləti olmayıb, müəyyən birlikləri ifadə edir. Tarixşünaslıq ənənəsinə görə, sonralar “Böyük Ermənistan” adlandırılan çarlıqBizans və Sasanilər arasındakı 387-ci il müqaviləsi ilə bölüşdürülmüşdür. Akademik Ziya Bünyadov haqlı olaraq yazırdı ki, erməni dövlətçiliyi çar şərəfinə iddia edən Arsuruni, Baqratuni, Mamikonyan, Amatuni, Bznuni və digər sparapetlər və b. arasındakı əzəli çəkişmələr və mübahisələr üzündən yoxa çıxdı. Ona görə də xəyanətkarlıq erməni tarixinin əsas süjetlərindən biri olub. Onun da əsas simvollarından biri Merujan Arsuruni idi.
Bu hadisədən bir müddət sonra erməni tarixşünaslığında yeni tarix konsepsiyası yaradılır. Kolumbiya universitetinin professoru N.Q.Qarsoyan Ermənistanın IV əsr tarixindən bəhs edərkən (çox maraqlıdır ki, bu məqalədə “Ermənistan” və “sədaqət” terminlərinin dəqiqləşdirilməsi nəzərdən keçirilir) yazırdı ki, bizim hadisələri təfsirimiz erməni mənbələrindən asılıdır. Pavstos Buzand və ya Movses Xorenatsinin təsvir etdiyi mənzərə, azad və ya qeyri-azad, onların zərdüşt İranına qarşı dayana bilən şəxsi ideallarını-vahid, birləşmiş Ermənistanı əks etdirirdi…Bizim üçün bu mənzərənin V yüzillik üçün də doğru olduğu indi əhəmiyyətli deyildir. Bizim üçün əhəmiyyətli olan odur ki,o IV əsrin gerçəkliyini təhrif edir, o zaman Ermənistan vahid deyildi, birləşmiş deyildi və pers dünyasına yad deyildi.
Ermənilər tarix anlayışı ilə birgə, tarixi-siyasi coğrafiyalarına da dəyişiklik etməyə başlayır, “Şərqi” və “Qərbi Ermənistan” anlayışları uydurulur. Azərbaycanın qərb torpaqlarının da Ermənistan dövlətinin tərkibinə daxil edilməsi (“Şərqi Ermənistan”) ənənəsinin əsası qoyulur, məqam yaranan kimi siyasi mərkəz axtarışı Azərbaycan torpaqlarına yönəldilir. Albaniya tarixinin tədqiqatçısı Fəridə Məmmədova 387-ci il müqaviləsinə dair bir qeydində yazır ki, mən alban torpaqlarına aid 387-ci il müqaviləsini əks etdirən mənbə aşkar edə bilmədim. Qafqaz xalqlarının tarixi coğrafiyası problemi üzrə müşavirədə (1983-cü il 4-8 may, Moskva ş.) aydın oldu ki, belə bir müqavilə yoxdur, o mənbəşünaslıq əsaslarından məhrumdur. B.A.Arutyunyan (erməni tarixçisi, Ermənistanın qədim və orta əsrlər tarixi, tarixi coğrafiyası və kartoqrafiyası üzrə mütəxəssis (1941-2003).-K.Ş.) rəsmən bəyan etdi ki, belə bir müqavilə mövcud deyil. Bu müqavilə mövcudluğuna görə, yalnız erməni tarixşünaslığına borcludur. O həmçinin bildirdi ki, erməni elmi bu köhnəlmiş konsepsiyadan imtina edir və yeni konsepsiya yaradılmasına başlayır.Diqqəti ona cəlb etmək istəyirəm ki, həmin konfransdan xeyli müddət keçməsinə baxmayaraq ermənilər hələ də belə bir konsepsiya yarada bilməyiblər və yenə də mövcudluğu ilə tarixşünaslıq ənənəsinə malik olan konsepsiyanı davam etdirirlər.
Erməni çarlığının ləğvindən sonra (IV-VII əsrlər) ermənilərin yer üzündən silinmək təhlükəsi yarandı. Roma və onun siyasətini davam etdirən Bizans bu sahədə konkret siyasi xəttə malik olub. Erməni tarixçisinin yazdığı kimi, Bizans erməni dövlətçiliyini məhv etməyə, erməni torpaqlarını işğal etməyə, tutulmuş torpaqlarda erməniləri assimiliyasiya etməyə cəhd edib. Sasani imperiyası da 428-ci ildə ermənilərin hakimiyyətinə son qoydu. Uzun müddətli Bizans-Sasani müharibələrindən (582-602; 604-629) sonra isə ermənilər Bizansın hakimiyyətinə keçdi. Belə bir şəraitdə ermənilərin yalnız əvvəlki tarixşünaslıq ənənəsilə yaşamaqdan başqa çarəsi yox idi.
Tarixşünaslıq iddiasından siyasi iddialara: əsas amilləri və nəticələri (VII-XVI əsrlər)
Tarixi həqiqət budur ki, əvvəlcə Ərəb xilafəti, sonra isə türk-müsəlman dövlətlərinin siyasəti ermənilərə nisbi inkişaf və sabitlik gətirdi.Məhz bunun nəticəsində ermənilər təhlükədən xilas oldu və bundan istifadə edərək həmin ərazilərdə möhkəmlənməyə başladı. Erməni-qriqorian kilsəsi də bu prosesdə mühüm rola malik olub. Ermənistanda xristianlığın qəbulu ilə dövlətin ləğvi arasında elə də çox vaxt keçməyib. Ümumiyyətlə xristian dövlətlərin tarixində bir vacib məqam olub. Xristian dini və dövlət sıx bağlı olub. Erməni xristianlığı isə dövlətdən məhrum olduqdan sonra onun naminə də fəaliyyətini genişləndirib. Azərbaycan torpaqlarının da “birləşmiş erməni dövlətinin” tərkibinə “daxil edilməsində” ruhanilərin böyük rolu olub və bu siyasət kilsə tərəfindən də davam etdirilib.
Ərəb xilafətinin yaxından iştirakı ilə erməni-qriqorian kilsəsinin Qarabağın dağlıq hissəsində alban əhalisinin qriqorianlaşdırılması və erməniləşdirilməsi siyasətinə dəstək verilib.Erməni-qriqorian kilsəsi Alban kilsəsinə qarşı da amansız mübarizə aparıb. Bu sadəcə dini rəqabət deyil, siyasi məqsədlərdən irəli gəlirdi. Erməni qriqorian kilsəsi islamın əhatə dairəsindən kənarda qalan albanları qriqorianlaşdırmaqla, alban xristian irsi ilə yanaşı, onun torpaqlarına da iddia irəli sürürdü. Məhz bunun nəticəsi idi ki, ermənilər Xilafətin dağılmasından sonra siyasi təşkilatlanmağa, hətta Azərbaycan ərazisində meydana gələn bəzi dövlət qurumlarını (Xaçın knyazlığı, Sünik çarlığı və s.) mənimsəməyə çalışıb. Halbuki, burada yalnız kilsənin təsiri altında qriqorianlaşmış alban nəsillərindən bəhs oluna bilər.
Türk müsəlman dövlətləri də ermənilərə xeyirxah münasibətləri ilə fərqlənib. Səlcuqlar, necə deyərlər, erməniləri Bizansın əlindən xilas edib. Bir sıra erməni siyasi qurumları, o cümlədən Kilikiya çarlığı (1080-1375) da bu dövrdə meydana gəlib. Daha mühüm bir hadisə isə Qaraqoyunlular dövründə baş verib. Cahanşah tərəfindən erməni qriqorian kilsəsi mərkəzinin1441-ci ildə Eçmiədzinə (Üçkilsəyə) köçürülməsi ilə ermənilərin mövqeyinin möhkəmlənməsinə yeni stimul yaranıb. Ermənilər Ərəb xilafətinin dağılmasından sonrakı ənənəyə uyğun olaraq, bu dövrdə də Azərbaycan ərazisində meydana gələn məliklikləri özününkü hesab etməyə çalışır. Beləliklə, ermənilərin Azərbaycan torpaqlarına qarşı siyasi iddiaları formalaşmağa başlayır.Bütün bunlara baxmayaraq, istər Qaraqoyunlu, istərsə də Ağqoyunlular dövründə və 1501-ci ildə meydana gələn Mərkəzləşdirilmiş Azərbaycan Səfəvi dövlətinin ilk dövründə güclü hakimiyyət ermənilərin baş qaldırmasına imkan vermədi. Bununla eyni zamanda, ermənilərin Azərbaycan torpaqlarına siyasi iddiaları onun ələ keçirilməsi uğrunda xəyanətkar fəaliyyətiüçün də zəmin hazırladı.
Erməni azadlıq hərəkatı məsələsinə dair
Ermənilərin Osmanlı hakimiyyətinə keçməsi ilə yeni bir şərait meydana gəldi. Yeni yaranmış geostrateji vəziyyətdə Avropa üçün onun rəqibi kimi Osmanlı dövlətinin xristian əhalisi olan ermənilərin əhəmiyyəti artdı. Ermənilər də fürsətdən istifadə edərək Avropa dövlətlərindən Osmanlı və Səfəvi hakimiyyətinə qarşı mübarizədə vasitəyə çevrilməyə başladı. Erməni tarixşünaslığı bunu azadlıq hərəkatı kimi qələmə verməyə şalışır. Bu məsələ erməni tarix konsepsiyasının fundamentlərindən birinə çevrilmişdir. “Böyük Ermənistan” mifindən çox bəhs edildiyi halda bu məsələ diqqətdən kənarda qalmışdır.
Azadlıq hərəkatı prinsipcə əsarət altında olan xalqın müstəmləkəçilərə qarşı ümumxalq mübarizəsini, dövlət yaratması və ya bərpasını nəzərdə tutur. Ermənilər də bunu nəzərə alaraq belə bir mövzuya xüsusi önəm verməyə çalışır. Bu zaman da elmi baxımdan ciddi yanlışlığa yol verilir. Erməni tarix kitablarında XVI-XVIII əsrlər azadlıq hərəkatının mühüm dövrü kimi ayrılır. Cənubi Qafqazda Rusiya işğalından sonra azadlıq hərəkatı, yalnız Osmanlı dövlətinə aid edilir.
Erməni tarixşünaslığının azadlıq hərəkatı barədə konsepsiyasının formalaşmasının gedişi də bu məsələyə aydınlıq gətirir. A.R.İoannisiyanın kitabında XVIII əsrin 80-ci illərində azadlıq hərəkatından bəhs olunur,P.T.Arutyunyanın kitabında isə bu hərəkatın xronologiyası XVIII əsrin birinci rübünə aparılır,daha sonra isə xronologiya daha da dərinləşdirilir və XVI-XVII əsrlərə aparılır.
Erməni azadlıq hərəkatı kimi təqdim edilən mövzunun məzmunu da bu məsələnin mahiyyətinə uyğun gəlmir. Belə ki, bu barədə müddəaların ümumiləşdirildiyi erməni xalqının tarixinə dair kitabların müvafiq hissəsini nəzərdən keçirdikdə, əslində azadlıq hərəkatına aid bir elmi fakt da verilmir, yalnız bəzi gizli yığıncaqlardan bəhs olunur.Ən diqqətəlayiq məsələlərdən biri də odur ki, azadlıq hərəkatının ideologiyası kimi təqdim edilən heç bir fikir göstərilən coğrafiyada nə meydana gəlmir, nə də dəstəklənmir.
Erməni azadlıq hərəkatı kimi təqdim edilən məsələdə Azərbaycan torpaqlarına mühüm yer ayrılır. Bu məqsədlə əvvəllər olduğu kimi Azərbaycan torpaqları və burada meydana gələn dövlət qurumları Ermənistan kimi qələmə verilir. 1555 və onu təsdiq edən 1639-cu il müqaviləsi ilə Ermənistanın bölüşdürülməsi, onun qərb hissəsinin Osmanlı imperiyasına, şərq hissəsisinin, yəni Qərbi Azərbaycan torpaqlarının isəSəfəvilərə çatması iddia olunur. Bununla da 387-ci il Roma-Sasani müqaviləsi ənənəsi davam etdirilir, bu hadisələr arasında varislik yaradılmasına cəhd olunur. Tarixi faktlar 387-ci il müqaviləsi kimi, 1639-cu il müqaviləsi barədə erməni müddəasını təsdiq etmir. Türkiyə-İran (əslində Səfəvi) sərhədi üzrə komissiyanın komissar-vasitəçisi Y.İ.Çirikov bu barədə yazırdı ki, bu traktatın tam doğru mətni məlum olduğuna görə, saxlanmamışdır. Onun kitabına müqavilənin tərcümə edərək əlavə etdiyi mətnində isə erməni ilə bağlı heç bir ifadə yoxdur.
“Şərqi Ermənistan”da, yəni Azərbaycan torpaqlarında hələ XV əsrdən mövcud olduğu bildirilən yarı muxtar erməni dövlət qurumlarına Xəmsə məliklikləri (1603-XVIII əsr) də əlavə edilir.Xəmsə məlikliklərinin erməni dövlətçiliyinə aid edilməsi kimi, “yarı muxtar erməni dövlət qurumu” haqqında anlayışın özü də tamamilə səhv olub, dövrün heç bir hüquqi-siyasi sənədi ilə təsdiq olunmur və s.
Beləliklə, erməni azadlıq hərəkatı kimi təqdim edilən fəaliyyət mahiyyətcə xarici dəstək vasitəsi ilə işğal cəhdindən ibarət idi.
Ermənilərin xaricdən dəstək arayışının Qərbi Avropadan Rusiyaya keçməsi: səbəbləri və əsas istiqamətləri
Ermənilər XVI-XVII əsrlərdə Osmanlı və Səfəvi dövlətinə qarşı mübarizədə özlərini təqdim etmək üçün Qərbi Avropaya üz tutur, lakin burada uğur əldə edilmir. Qərbi Avropa dövlətləri güclü Osmanlı dövləti ilə münaqişəyə ehtiyatla yanaşdıqlarından, bu əməkdaşlığa ciddi əhəmiyyət vermir və onlar Rusiyaya yönəldilir.
Erməni-Rusiya münasibətlərinin tarixi haqqında ilk məlumatlar XVI əsrə aid edilsə də siyasi münasibətlər XVIII əsrin əvvəllərindən başlayır. O vaxtdan bu günə Rusiya oriyentasiyası erməni tarixində əsas yerlərdən birini tutur. Bu tarix özü də müəyyən mərhələlərdən keçib ki, XVIII əsr burada xüsusi dövr kimi ayrıla bilər. Bu dövrün Rusiya oriyentasiyasında iki istiqamətayırmaq olar. Onlardan biri erməni-qriqorian kilsəsini təmsil edən dini istiqamət, digəri isə avantürsit istiqamət idi. Bu ziddiyyətli tandemdə əsas ideoloq və həlledici qüvvə erməni-qriqorian kilsəsi idi.
Erməni-qriqorian kilsəsi Rusiyada möhkəmlənmək və ondan dayaq kimi istifadə edilməsinə də ilk təşəbbüs göstərib. Erməni azadlıq hərəkatının Rusiya orientasiyasının banisi hesab edilən İsrail Ori Rusiyaya Avropadan yönəldilmişdisə, erməni kilsəsi Rusiyanın öz daxilindən buna nail ola bilmişdi. Rusiya tərəfi də ayrı-ayrı şəxslərdənsəerməni kilsəsinin əhəmiyyətinə daha çox diqqət verdi. Ermənilərin I Pyotr tərəfindən Azərbaycanın işğal edilmiş torpaqlarına köçürülməsinə dair manifestinin verilməsində də kilsə həlledici rol oynadı. Erməni qriqorian kilsəsi Rusiyada mövqeyini gücləndirmək üçün hər vasitə ilə burada da kilsə açmağa çalışırdı. Ermənilər 1740-cı illərdə Peterburq, Moskva və Həştərxanda kilsələr açmağa nail oldular. Bu fakt ona görə diqqəti cəlb edir ki, erməni kilsələrinin hər biri patriarxlığın ideologiyasını ardıcıl şəkildə həyata keçiriridi.
Ermənilər Şərq siyasətinə xüsusi önəm verən II Yekaterina dövründə yaranmış vəziyyətdən daha məharətlə istifadə etdilər. Çariçanın 1768-ci il 30 iyun fərmanı ilə Simeon Rusiyadakı erməni kilsəsinə mənsub olan dindarlar və ruhanilər üzərində idarəyə nail ola bildi. Məhz bu səlahiyyət əsasında İosif Arqutinski 1773-cü ildə Rusiya yeparxiyasına rəhbərlik üçün göndərildi. Təsadüfi deyil ki, İvan Lazarev məhz onunla birlikdə fəaliyyət göstərirdi.İosif Arqutinski 1780-сi il fevralın 18-də Peterburqda Qriqori Potyomkin başda olmaqla Rusiya əyanlarının iştirak etdiyi erməni kilsəsinin təqdis etmə mərasimindəki çıxışında “məhv olmuş Haykan çarlığının bərpası” haqqında çariçaya müraciət etmişdi.
Digər cərəyanın nümayəndələri bir sıra avantürist layihələr ilə diqqəti cəlb etməyə çalışırdılar.Bir müasir erməni müəllifi erməni hüquq abidələri, onların mənbələri və digər xalqların hüququ ilə qarşılıqlı əlaqələrinə həsr etdiyi məqaləsində yazır ki, XVII əsrin sonları-XVIII əsrin əvvəllərində erməni xalqı İran və Türkiyə zülmündən xilas olmaq üçün öz ümidlərini müstəqil Ermənistanın yaradılmasınabağlayırdı. Bu ideyanın ilhamvericiləri çoxlu görkəmli erməni xadimləri, o cümlədən İsrail Ori, İvan Lazarev, İosif Arqutinski, Şaamir Şaamiryan, onun oğlu Akop Şaamiryan, İosif Emin və bir çox başqaları idi. Bu sıraya digər erməni müəlliflərinin əsərlərində tes-tez xatırlanan Moisey Sarafov (Movses Sarafyan) və Movses Baqramyanı da daxil etsək, əslində burada bəyan edildiyi kimi hüquqdan deyil, Azərbaycan torpaqlarına qarşı iddia irəli sürən, bunun üçün Rusiya vasitəsi ilə praktik addımlar atmağa çalışan avantüristlərdən bəhs olunduğu aydın olar.
Erməni tarix, həm də göründüyü kimi hüquq və digər ədəbiyyatda onların hər birinin layihələri çap olunub, onların tarixinə və izahına geniş yer ayrılıb. Ona görə də bunların üzərində xüsusi dayanmadan, az diqqət yetirilən bəzi məqamları nəzərdən keçirək.
Sisianda anadan olan İsrael Ori (1658-1711) 1678-ci ildə buranı tərk edib. 20 ildən çox dövr ərzində Avropada vaxt keçirib, ermənilərin xeyrinə təbliğat aparıb. Avropa saraylarında görüş zamanı onun fikirlərinin çoxluğun mövqeyi olmasına şübhə yaranıb. O, 1699-cu ildə geri qayıdıb, Eçmiədzində olarkən orada biganəliklə qarşılanıb, sonra Sisiana yola düşüb. Bir neçə Sisian məliyinin boş kağıza imza atması və möhür vurmasına nail olub, yenidən Avropaya qayıdıb.Burada həmin kağızlara istədiklərini yazıb, özündən “proqram” düzəldib. Bu “Pfalts proqramı” kimi də tanınır. 36 maddədən ibarət olan bu “proqram” papanın iştirakı ilə anti-türk üçlər ittifaqı (Avstriya, Toskana, Pfalts) yaradılmasını və “Ermənistana” yürüş etməsini nəzərdə tuturdu. Avstriya imperatoru I Leopold (1658-1705) onunla görüşdən sonra Orini Rusiyaya yönləndirib. Ori bu dəfə “Pfalts proqramı”nı dəyişdirib “Moskva proqramı” halına salıb. Orinin siyasi simasızlığı, dini naxələfliyi ilə də müşahidə olunurdu. O papa ilə görüşdə ermənilərin katolikliyi qəbul etməsinə söz verirdi.
İsrail Orinin avantürası bitdikdən sonra, meydan ermənilərin Hindistan və Rusiya koloniyalarının nümayəndələrinə keçib.İosif Emin (1726-1829), ondan sonra Movses Baqramyan və Şaamir Şaamiryan (1723-1798) ermənilərin Hindistan koloniyasının yetişdirməsi idi. İosif Emin 1751-ci ildə Böyük Britaniyaya gedib, 1759-cu ildə isə oranı tərk edərək, Eçmiədzinə yola düşüb. Yerli insanları ayağa qaldırmağa çalışıb, buna nail olmadığından dəstək üçün 1761-ci ildə Peterburqa üz tutub. 1760-cı illərə aid “proqramında” Rusiyanın himayəsi altında erməni-gürcü dövləti yaratmağı təklif edib. 1763-cü ildə Həştərxan erməniləri içərisindən yığdığı dəstəsi ilə Gürcüstana qayıdıb. Movses Baqramyan ilə birlikdə Gürcüstandakı fəaliyyəti uğursuz olub. Qarabağda da bir nəticə əldə edə bilməyib. Bu da təsadüfi deyildi, çünki artıq bu dövrdə Qarabağda Pənah xanın hakimiyyəti altında güclü Azərbaycan xanlığı formalaşmışdı.
Erməni-qriqorian kilsəsi də onların fəaliyyətinə dəstək verməmişdi. Belə ki, İosif Eminin planı erməni katalikosu Simeon tərəfindən etirazla qarşılanmışdı. Ona görə də gürcü çarı II İrakli demişdi ki, Emin ağa, mən nə edə bilərəm. Sizin öz katolikosunuz bütün yepiskop və monarxlarla sizə qarşıdır; mənim təbəələrimin rəhmdil hissəsi onlara peyğmbər və həvari kimi baxır, əgər mən onun nə düşündüyünə fikir vermədən sizinlə birgə hərəkət etsəm məni sultandan fərqli olmayan xristian hesab edəcəklər. Avantürası baş tutmayan İosif Emin 1770-ci ildə Hindistana dönüb.
Ermənilərin Hindistan koloniyasının digər üzvləri Baqramyan və Şaamiryan da erməni iddialarına digər rakursdan yanaşsa da mahiyyət eyni idi. Baqramyanın 1773-cü ildə “Nəsihətlər adlanan yeni kitab”ı çap olunmuşdu. Bu kitab 1776-cı ildə ixtisarla rus dilində də çıxıb. Burada erməni tarixindən, onun dövlətindən bəhs edib, onun süqutunun günahını çarlar və knyazlarda görüb və s. Bu kitab katalikos Simeon (1763-1780) tərəfindən lənətləndirilmişdi. Şaamiryan da Hindistan təbiətinin təsiri altında yaradılması nəzərdə tutulan erməni dövlətinə nağılvari quruluş “düzəltməklə” məşğul idi. O, özünün və Mədrəs dərnəyinin fikirlərini “Şöhrətpərəstliyin duzağı” (1773) və onun ikinci hissəsi olan “Ermənistan konstitusiyası”nda ifadə etmişdi. Kitab hər iki hissədə 1788-ci ildə çap olunmuşdu. Yuxarıda iqtibas etdiyimiz erməni müəllifi yazır ki, o, Arsaxın (Qarabağın) beş məlikliyinin ərazisində bütün Ermənistanın azad edilməsi perspektivi ilə milli dövlət yaratmağı arzulayırdı.
Rusiya koloniyalarında meydana gələn ilk layihələrdən biri Həştərxandakı ipək fabrikinin sahibi Movses Sarafyana məxsus idi. Onun 1769-cu ildə Rusiya hökumətinə təqdim edilmiş layihəsində də Rusiyanın himayəsində erməni dövləti yaradılması irəli sürülürdü. Ermənilərin Moskva koloniyasından İvan Lazarev (1735-1801) və Rusiyadakı erməni yeparxiyasının rəhbəri İosif Arqutinski (1743-1801) də bu sırada yer tutur. 1780-ci ildə Rusiya hakim dairələrinin iştirakı ilə keçirilən Peterburq müşavirəsində onlar erməni dövlətinin İrəvan mərkəz olmaqla “bərpasını” təklif edirdi.
1780-ci illərin əvvəllərində Rusiya və Hindistan koloniyalarında erməni-rus müqaviləsinin mətnləri meydana gəldi. Hər iki koloniya da erməni dövlətinin Rusiya vasitəsi ilə “bərpasını” nəzərdə tutsa da onun dövlət quruluşunu fərqli görürdü. Rusiya ermənilərinin baxışları “Şimal proqramı” kimi də təqdim edilir ki, burada erməni dövləti monarxiya şəklində olmalı idi və s. Hindistan ermənilərinin “Cənub proqramı” adlanan baxışlarında isə dövlət quruluşu kimi respublika müəyyən edilirdi.
Avantürist cərəyana aid layihələrin məzmunundan mahiyyətinə keçsək aşağıdakılar aydın olar: birinci, bu adamların təqdim etdiyi layihələrin heç biri “Şərqi Ermənistan” adlandırılan Azərbaycan torpaqlarında meydana gəlməyib, dövrün erməni koloniyalarında formalaşıb; ikinci, bu layihələr yerlərdəki əhali içərisində dəstək tapmayıb. Buna görə də onun sosial-siyasi bazasını gücləndirmək üçün Baqrationilərin başçılığı ilə ermən-gürcü federasiyası təklif olunub. Gürcülər bu fikrə ilıq yanaşsalar da, yerlərdəki ermənilərin özləri tərəfindən müqavimətlə qarşlanıb; üçüncü, layihə müəllifləri bilərəkdən yerli qüvvələr haqqında fantastik rəqəmlər uydurublar, halbuki real halda onlar istənilən dövlətin yaradılması üçün kifayət edə bilərdi. Özləri isə buna inanmadığından lap əvvəldən xarici dəstəyə ümid edib. Avropa monarxlarına olan müraciətlər cavabsız qaldıqda, Rusiyaya üz tutulub. Sonrakı tarixi təcrübə göstərdi ki, Rusiya orientasiyası da yeganə istiqamət olmayıb və ermənilər, şəraitə uyğun olaraq digər dövlətlərdən də öz məqsədlərinə uyğun istifadə etməyə çalışıblar; dördüncü, xarici amil, xüsusilə Rusiya orientasiyasında ümumi mövqeyə malik olan bu layihələr, “Şimal” və “Cənub proqramı” olmaqla daxili ziddiyyətlərə malik idi; beşinci, bu layihələrdə yaradılması nəzərdə tutulan dövlətin mərkəzi haqqında da vahid fikir yox idi.
Ermənilərin Rusiya orientasiyası nəticəsiz qalmadı. Rusiyanın da ermənilər ilə siyasi yaxınlaşması genişləndi. Rusiyanın Qafqaz, ümumən Şərq siyasətində ermənilərdən bir vasitə kimi istifadə edilməsi xarici siyasətdə prioritetlərdən birinə çevrildi. Çar I Pyotr, sonra isə II Yekaterina dövründə Rusiyada ermənilərin təşkilatlandırılması dövlət siyasəti oldu. Azərbaycan torpaqlarının alternativ fikir olmadan erməni torpaqları kimi təqdim edilməsi də Rusiyanın siyasi dairələrində təsirini göstərdi.
Rusiya praktik addımlar atmaq üçün tədbirlər gördü. Yalnız siyasi dəyişikliklər üzündən 1783-cü ildə Kartli-Kaxet çarlığı ilə bağlanan Georgiyevsk müqaviləsindən sonra Rusiyanın Azərbaycan torpaqlarına təşkil edilməsi nəzərdə tutulan yürüşü baş tutmadı. V.Zubovun 1796-cı ildəki yürüşü isə uğurla başladı, lakin yeni hakimyyətə gələn rus çarı I Pavel tərəfindən dayandırıldı.
Rusiyanın XIX əsrin əvvəllərindən Azərbaycan torpaqlarını işğalı ilə burada erməni dövlətinin yaradılması ideyası yeni mərhələyə keçdi. Bu şəraitdə ermənilərin və Rusiyanın mövqelərindəki əvvəlki ümumiliklə eyni zamanda, yeni nüanslar da yarandı.
II hissə
Rusiyanın Şimali Azərbaycanı işğalının başlanması:
Qarabağ məlikliklərinin sonu, ermənilərin hədəfinin İrəvan xanlığına yönəlməsi
Ermənilərin arzuladığı zaman gəldi. Rusiya imperatoru I Aleksandr 1801-ci ildə Şərqi Gürcüstanın Rusiyaya birləşdirilməsi haqqında manifest verdi. 1783-cü il Georgiyevsk müqaviləsindən fərqli olaraq bu manifest Rusiyanın iddiasının daha böyük olduğunu göstərirdi. Vaxtilə erməni-gürcü federativ dövlətindən bəhs edən ermənilər gürcü çarlığını ləğv edən imperator manifestini sevinclə qarşıladılar. Artıq bölgəyə daxil olan Rusiyanın ermənilərə də münasibəti birmənalı deyildi. Buna baxmayaraq ermənilər Rusiyanın Azərbaycan xanlıqları, Qacarlar (1804-1813) və Osmanlı dövləti ilə (1806-1812) müharibələrindən maksimum yararlanmağa çalışırdılar. Bu mərhələdə onlar istədiklərinə nail ola bilmədilər. 1804 və 1808-ci illərdə rus qoşunlarının İrəvana yürüşü uğursuz oldu. 1805-ci il mayın 14-də Qarabağ xanlığı ilə bağlanan müqavilə nəticəsində məlikliklərə dair planlar boşa çıxdı.
Belə bir vəziyyət erməniləri təmin etmədiyindən siyasi varlıqlarını ortaya qoymaq üçün Rusiyanın Qacarlar və Osmanlı dövləti ilə münasibətlərinin kəskinləşməsi və yeni müharibələrin (1826-1828, 1828-1829) başlanmasında müəyyən rol oynadılar. Qarabağ məlikliklərinə olan ümidlər puça çıxdığına görə, İrəvan xanlığının işğalının həyata keçirilməsi ətrafında oyunlar başlandı.
Erməni ənənəsinə uyğun olaraq erməni dövləti üçün IV əsrdə yaradılan konsepsiya bu dəfə də Qarabağ məliklikləri üçün uydurulmağa başladı. Raffi ləqəbli Akop Melik- Akopyan (1835-1888) 1880-ci illərin əvvəllərində sonralar ermənilər tərəfindən dəfələrlə çap olunan “Xəmsə məliklikləri” adlı kitab yazdı.Bu dəfə də məlikliklərin süqutunda xəyanətə xüsusi yer ayrıldı və xəyanətkarlığın əsas simvolu Vərəndə məliyi Məlik Şahnəzər oldu.
Ermənilərin Azərbaycan torpaqlarında konsolidasiyası: kütləvi köçlər və Erməni vilayətinin yaradılması
Bu dövrdə ermənilərin mövqeyini Lazarev nəslindən olan Xristofor Lazarev və Gürcüstan və İmeretiyada erməni yeparxiyasının rəhbəri, sonralar isə patriarx olan (1842-1857) Nerses Aştaraketski təmsil edirdi.1827-ci ildə Benkendorf vasitəsilə Lazarev tərəfindən tərtib edilən “Ermənilər haqqında” məruzə qeydləri çara təqdim edildi. Burada qədim erməni dövlətinin bərpasından, Rusiya tərkibində onun muxtar vəziyyətindən bəhs olunurdu. 1827-c il oktyabrın 1-də İrəvan işğal edildikdən sonra xanlığın yeni statusu məsələsi yarandı.
Rusiyanın yerli hakim dairələri İrəvan xanlığının işğalından sonra onu vilayətə çevirdi, burada müvəqqəti idarə yaradıldı. Beləliklə, ilkin vəziyyətə görə, Rusiyaya müqavimət göstərən və ləğv olunan digər Azərbaycan xanlıqları kimi İrəvan xanlığında da vilayət quruluşunun təmin edilməsi nəzərdə tutulurdu. Ermənilər isə vəziyyəti öz xeyrinə dəyişməyə çalışırdı. Lazarevin 1827-ci ilin sonlarında tərtib etdiyi “xüsusi layihə”də yenə də muxtar erməni dövlətinin bərpasından bəhs edilirdi.
1828-ci ilin fevralında imzalanan Türkmənçay müqaviləsi İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının Rusiyaya keçməsini təsdiq etdi. Çar I Nikolay Türkmənçay müqaviləsindən qısa bir müddət sonra, martın 21-də İrəvan və Naxçıvan xanlıqları əsasında mərkəzi İrəvan olan Erməni vilayəti yaratdı və onu çar tituluna daxil etdi.
Belə bir fərmanın meydana gəlməsini təsadüfi hesab etmək olmaz. Ermənilərin burada ciddi təsiri ilə yanaşı, Rusiya imperiyası Osmanlı və Qacarlar ilə sərhəddə özünə etibarlı dayaq yaratmaq istəyirdi.
Beləliklə, ermənilər Erməni vilayəti kimi siyasi status aldılar. Vilayət idarəsində təmsil olunan Aştaraketsi bundan istifadə edərək müsəlmanların sıxışdırılması ilə ermənilərin mövqeyini daha da möhkəmləndirməyə çalışırdı.
Bununla eyni zamanda, vilayətin erməniləşdirilməsi istiqamətində də işlər genişləndirildi. Ermənilərin kütləvi şəkildə işğal edilmiş Azərbaycan ərazilərinə köçürülməsi Türkmənçay və Ədirnə müqavilələrində rəsmiləşdirilsə də, ermənilərin ondan məharətlə istifadə etməsi xüsusi qeyd edilməlidir. Bu şərtlər daxilində İran və Osmanlı dövlətindən yüz otuz mindən çox ermənikeçmiş İrəvan, Qarabağ, Naxçıvan və digər xanlıqların ərazisində yerləşdirildi. Ermənilər siyasi statusla birlikdə, demoqrafik yüksəliş də əldə etdilər.
Bütün bunlar ilə bərabər,Erməni vilayətinin təcrübəsi göstərdi ki, ermənilər kilsə, ticarət və siyasi intriqalarda nə qədər çevik olsalar da dövlətçilik sahəsində o dərəcədə naşı olaraq qalırlar. Çar I Nikolayın 1837-ci il Qafqaz səfəri zamanı Erməni vilayətini seçməklə ona nə dərəcədə önəm verdiyini də göstərmək istəyirdi. Onun burada qarşılaşdığı mənzərə isə hökmdarı özündən çıxardı. Erməni vilayətinə dair həmin dövrdə yazılan və çap edilən nəşrlər də vilayətin real vəziyyətini gizləyə bilmirdi.Yarıtmaz fəaliyyətinə görə erməni Bebutov başda olmaqla vilayət administrasiyası işindən uzaqlaşdırıldı. 1840-cı ildə isə Erməni vilayəti ləğv edildi.
Ermənilər siyasi statusdan fərqli olaraq kilsənin mövqeyini möhkəmləndirməyə nail oldular. 1836-cı ildə erməni-qriqorian kilsəsi haqqında əsasnamə onun hüquqi vəziyyətini stabilləşdirdi. Alban kilsəsi ilə tarixi mübarizədə erməni kilsəsinin xeyrinə həll edildi. Erməni kilsəsinin mərkəzi olan Eçmiədzin Erməni vilayətində də təsirli rola malik oldu. Ermənilər siyasi məsələlərdəki problemlərə baxmayaraq, kilsənin mənafeyinə yönələn hər hansı bir addımı qəti müqavimətlə qarşıladı. Bu özünü 1903-cü ildə göstərdi.
İrəvanın erməni siyasi mərkəzinə çevrilməsi siyasəti və onun iflası
İlk vaxtlar İrəvan vilayətinin, sonra isə bütövlükdə Erməni vilayətinin siyasi mərkəzi kimi İrəvan şəhəri müəyyən edildi. Ehsan xanın siyasəti nəticəsində Naxçıvanda yerli hakimiyyətin möhkəmlənməsi ilə ermənilərin burada fəaliyyətinin aradan qaldırılması onların İrəvan ətrafında siyasi intriqasını daha da gücləndirdi. Çar hökuməti də İrəvanın Rusiya işğalına qarşı kəskin müqavimətini, onun strateji əhəmiyyətini və ermənilərin işğal prosesindəki rolunu nəzərə alaraq vəziyyətini möhkəmləndirməyə çalışdı. Bütün bunlara baxmayaraq, bütövlükdə Erməni vilayətində olduğu kimi İrəvan şəhərində də onlara ayrılan missiyanı yerinə yetirə bilmədi. Ermənilər daha çox gəlir əldə etmək məqsədi ilə işğaldan sonra iqtisadi həyatı canlanan Tiflis, Gəncə, Şamaxı, Bakıvə digər şəhərlərə meyl edirdilər. İrəvanın vilayətin ləğvindən sonra qəza şəhərinə (1840-1849), sonra isə quberniya şəhərinə çevrilməsi də vəziyyəti dəyişmədi. İrəvan əhalisinə, şəhər həyatının xüsusiyyətlərinə görə Azərbaycan şəhəri kimi varlığını davam etdirməkdə idi.
“Erməni məsələsi”: ermənilərin ondan yararlanmaq cəhdləri
Rusiya 1853-1856-cı illər Krım müharibəsində məğlub olduqdan sonra Osmanlıdan qisas almaq üçün məqam gözləyirdi. Belə bir məqam 1877-ci ildə yetişdi. Rusiya Osmanlı imperiyası ilə 1877-1878-ci illər müharibəsində qələbə qazandı. San-Stefano (1878, 19 fevral/3 mart) barışığı, sonra isə Berlində sülh müqaviləsi (1878, 1/13 iyun) bağlandı. Bu müqavilə ilə “erməni məsələsi” adlanan məsələ beynəlxalq gündəmə daxil oldu. Bu mahiyyət etibarı ilə böyük dövlətlərin Osmanlı imperiyasının daxili işlərinə qarışmağa əsaslanırdı. Rusiya bununla həm Osmanlı imperiyasını zəiflətmək, həm də Rusiya ermənilərinin diqqətini imperiyadan qonşu dövlətə keçirmək istəyirdi.
Ermənilər də “erməni məsələsi”ndən maksimum yararlanmağa çalışırdı.Onun əsas istiqamətini Rusiya və Osmanlı ermənilərinin siyasi fəaliyyətinin ilk dəfə olaraq vahid istiqamətdə birləşməsinin baş verməsi idi. Əsas hədəf isə Osmanlı imperiyası idi. Bunun üçün ermənilər siyasi təşkilatlanmağa başladılar. 1887-ci ildə erməni sosial-demokrat partiyası “Qnçak”, 1890-cı ildə isə erməni inqilabi federasiyası “Daşnaksütun” meydana gəldi.
Ermənilərin daşnaklaşması, Daşnaksütunun erməni cəmiyyətinin siyasi liderinə çevrilməsi
Daşnaksütun qısa bir zamanda ermənilər arasında möhkəmlənə bildi. Hər bir erməni qriqorian olmaqla bərabər, daşnak olmağa da məcbur oldu. Azərbaycan xalqına qarşı soyqırımların təşkilatçısı və onun torpaqlarını işğal edərək burada erməni dövləti yaradılmasını daşnaklar həyata keçirdi.
1890-cı illərdə ermənilər Osmanlı dövlətinə qarşı geniş miqyaslı üsyana qalxdılar. Bu üsyanlar məğlub edildikdən sonra fəaliyyətini Rusiyaya keçirdi. Daşnaklar tərəfindən yayılan xəritələrdə erməni dövlətinin tərkibinə Osmanlı torpaqları ilə bərabər Rusiyanın hakimiyyəti altında olan Azərbaycan torpaqları da daxil edilirdi.
Ermənilərin artan imkanlarından narahat olan çar hakimiyyət dairələri onların hüquqlarının məhdudlaşdırılması üçün fəaliyyətə keçdi. 1903-cü ildə erməni-qriqorian kilsəsinin əmlakının müsadirə edilməsi haqqında fərman verildi.
Erməni-qriqorian kilsəsinin rəhbərliyi ilə çar hökumətinə qarşı terror hərəkatı başlandı. Nəticədə hökumət geri çəkilməyə məcbur oldu. Bu hadisələr ermənilərin Rusiyanın tərkibindəki Azərbaycan torpaqlarında dövlət yaratmaq sahəsində imperiyaya keçən təşəbbüslərin yenidən öz əllərinə almasına da təkan verdi.
İrəvan və ətrafındamöhkəmlənmək üçün azərbaycanlılara qarşı qətliam (1905-1906-cı illər)
Ermənilər Azərbaycanın Qarabağ bölgəsində dövlət yaratmaqdaitirdikləri ümidlərini geri qaytarmaq və siyasi mərkəz kimi mökəmlənə bilmədikləri İrəvan və ətrafında mövqelərini gücləndirmək üçün yeni bir vasitəyə-azərbaycanlılara qarşı soyqırımlara əl atdılar. Təsadüfi deyil ki, 1905-1906-cı illərdə tarixə “erməni-müsəlman davası” kimi daxil olan hadisələrin gedişində ermənilər ən qanlı hadisələri Qarabağ və İrəvanda törətdilər. Erməni kapitalının ən çox mərkəzləşdiyi Bakıda da azərbaycanlılara xüsusi qəddarlıqla divan tutuldu.
Çar hökuməti 1903-cü il təcrübəsini nəzərə alaraq bu hadisələrdən erməni-qriqorian kilsəsinə deyil, daşnaklara qarşı istifadəyə üstünlük verdi. Burada daşnakların gənc türklər ilə yaxınlaşması da öz təsirini göstərdi.Daşnaklar üzərində 1907-1908 və 1911-ci illərdə məhkəmə quruldu.
Rusiya “erməni məsələsi”ndə təşəbbüsə yiyələnmək üçün Osmanlı dövlətinə təzyiqi artırırdı.Nəticədə 1914-cü ilin yanvarında erməni islahatına dair müqavilə imzalandı.
Yaxınlaşan I Dünya müharibəsi ilə bu müqavilə əhəmiyyətini itirdi. Rusiya siyasi rıçaqlardanermənilərdən öz siyasəti üçün vasitə kimi istifadəyə keçdi. Ermənilər də müqavilə ilə yaradılmış vəziyyətdən irəli gedərək Osmanlı ərazisində dövlət yaratmaq iddiası ilə ruslarla ittifaqı gücləndirməyə çalışdılar. Bununla da ermənilərin Osmanlı ərazisində dövlət yaratmaq iddiası real şəkildə ortaya çıxdı. Beləliklə, ermənilərin dövlət yaratmaq iddiasının “Azərbaycan layihəsi” yeni, “Osmanlılayihəsi” ilə əvəz olundu. Onun Rusiyanın bir-birini əvəz edən üç hakimiyyətinə -çar Rusiyası, Müvəqqəti hökumət və Sovet Rusiyasına uyğun üç variasiyası oldu.
I Dünya müharibəsinin Qafqaz cəbhəsi: Erməni hərbi güruhunun yaradılması, işğal ordusu və soyqırımı qatillərinə çevrilməsi (1914-1917, fevral)
1914-cü il 19 iyulda (1 avqustda) I Dünya müharibəsi başladı…
I Dünya müharibəsi erməniliyin əsrlərlə formalaşmış mahiyyətini açdı, erməni cəmiyyətinin bütün təbəqələrini və onları təmsil edən aktorları hərbi-siyasi meydana çıxardı. İlk dəfə bu sırada yeni bir dəstə-əlinə silah keçən və onu türk-müsəlman dinc əhaliyə qarşı yönəldən, sərkərdə kimi təqdim olunan hərbi güruh (Andronik, Dro və b.) peyda oldu. Rusiya ordusu tərkibinə daxil olan erməni könüllü korpusunun bu hərbi gürühu yerli erməni hərbi qüvvələri ilə müharibə qanunlarının ziddinə olaraq Şərqi Anadolunun türk müsəlman əhalisini məhv edir, həmin əraziləri etnik təmizləmə yolu ilə erməni dövləti üçün hazırlayırdı. Bu hərbi canilər sonra Azərbaycan ərazisində də fəaliyyətlərini davam etdirdilər.
Osmanlı hökuməti də hərbi vasitələr ilə birgə, müharibə dövrünün tələblərinə uyğun dövlət tədbirləri də həyata keçirirdi. 1915-ci ildə ermənilərin köçürülməsi haqqında qanun qəbul edildi. Hərbi əməliyyatlar və köçürmə zamanı 500 mindən çox erməni Rusiyanın hakimiyyəti altında olan ərazilərə, o cümələdən qərbi Azərbaycan torpaqlarına, İrəvan ətrafına köçdü.
Osmanlı dövləti ərazisində çar Rusiyası vasitəsi ilə erməni dövləti yaratmaq arzusu
Qafqaz cəbhəsindəki uğurlu hərbi əməliyyatlar nəticəsində Osmanlı ərazisinin böyük bir hissəsini ələ keçirən Rusiya burada idarəçiliyin təşkilinə başladı. Bu məqsədlə 1916-cı ilin iyulundaTürkiyədən müharibə hüququ üzrə tutulmuş vilayətlərin idarəsi haqqında müvəqqəti əsasnamə təsdiq olundu. Həmin ərazilərdə Qafqaz administrasiyasına tabe olan general-qubernatorluq yaradıldı, bununla da ermənilərin bu torpaqlarda Rusiya vasitəsi ilə dövlət yaratmaq arzuları gözündə qaldı. Ermənilərin əvvəlcə Azərbaycan torpaqlarında, sonra isə Osmanlı ərazisində I Pyotrdan bəri köməyi ilə dövlət yaradacaqlarına çalışdıqları çar hökuməti onların ümidlərini doğrultmadan 1917-ci ilin fevralında süqut etdi.
Çarlığın süqutu… Ermənilərin Rusiya orientasiyası, Rusiyanın isə ermənipərəst siyasətinin davamı….
Ermənilərin İsrail Ori vasitəsilə çar I Pyotr ilə münasibətlər yaratmasından 200 ildən çox dövr keçdi. Çarlıq Rusiyası ermənilərin ümidlərini doğrultmadan dağıldı. Buna baxmayaraq ermənilərin Rusiya orientasiyası aktuallığını itirmədi. Rusiyada qurulan sonrakı hökumətlər ermənilərin ümidlərini doğrultmaq üçün daha fəal siyasət yeritməyə başladılar. Müvəqqəti hökumət, ardınca isə sovet hökuməti ermənilərə dəstəyini aydın şəkildə ifadə etdi…
Müvəqqəti hökumətin “Türkiyə Ermənistanının idarəsi haqqında” qərarı (1917, fevral-oktyabr)
Müvəqqəti hökumət prinsip etibarı ilə ermənipərəst hökumət idi. Xarici İşlər naziri P.N.Milyukov daha fəal idi. Sonralar baş nazir olmuş A.F.Kerenski isə daşnakların məhkəməsi zamanı onların vəkili olmuşdu. Milyukovun yaxından dəstəyi ilə 1917-ci ilin aprelində “Türkiyə Ermənistanının idarəsi haqqında” qərar qəbul edildi. Müvəqqəti hökumət bu qərarı qəbul etməklə qalmadı, onun reallaşdırılması ilə əlaqədar addımlar da atdı. Ermənilər bu qərarı dəstəkləməklə, eyni zamanda əsas ümidlərini işğal edilmiş ərazilərdəki Rusiya ordusuna bağlamışdı. 1917-ci ilin oktyabrında bolşeviklərin Müvəqqəti hökuməti devirib hakimiyyətə gəlməsi ilə onun planı da aradan qalxdı.
Erməni Milli Şurası: ermənilərin milli-siyasi təşkilatlanmasının Azərbaycan torpaqlarına qaytarılması (1917, noyabr-1918, aprel)
1917-ci ilin fevral inqilabı erməni elitasını hərəkətləndirdi. Sentyabrın sonu-oktyabrın əvvəllərində Tiflisdə keçirilən qurultaydan sonra Erməni Milli Şurası yaradıldı. 15 üzvdən 6-sı daşnak idi. Bu onu göstərirdi ki, ermənilərin siyasi fəaliyyəti daşnakların əlinə keçib. Erməni Milli Şurasının üzvləri 1917-ci ilin oktyabr çevrilişindən sonra meydana gələn Zaqafqaziya komissarlığında, Ümumrusiya Müəssisələr Məclisi qovulduqdan sonra çağrılan Zaqafqaziya Seymində də həlledici rola malik idi. Erməni Milli Şurası I Dünya müharibəsinin başlanmasından bəri, hakimiyyətlərin-çar Rusiyası, Müvəqqəti hökumət və Sovet Rusiyası tərəfindən Osmanlı dövlətinin ərazisinə yönəlmiş siyasi xətdə yeni şəraitə uyğun dəyişiklik etdi. Zaqafqaziyanın milli kantonlara bölünməklə Rusiyanın tərkibində muxtar olmasını müdafiə etdi. Bununla eyni zamanda, “Türkiyə Ermənistanı”nın öz müqəddəratını təyin hüququnu da irəli sürdü.
Sovet Rusiyasının “Türkiyə Ermənistanı haqqında” dekreti
Sovet Rusiyası da ermənilərin rəğbətini qazanmaq üçün avantürist addım atdı. Rusiya Xalq Komissarlar Soveti 1917-ci ilin dekabrında “Türkiyə Ermənistanı” haqqında dekret verdi. Elə həmin vaxt Millətlər məsələsi üzrə xalq komissarı Stalinin “Pravda” qəzetində “Türkiyə Ermənistanı” haqqında kiçik məqaləsi çap edildi.Dekret az bir müddət sonra , 1918-ci il 15 (28) yanvarda III Ümumrusiya Sovetlər qurultayı tərəfindən təsdiq olundu.
Dekretdə erməni xalqının “Türkiyə Ermənistanı”nda tam müstəqilliyədək öz müqəddəratını təyin etmək hüququnun tanınması bildirilir və qeyd edilirdi ki, bu hüququn həyata keçirilməsi erməni xalqının azad referendumu üçün mütləq zəruri olan bir sıra ilkin təminatlar şəraitində mümkündür. Bu təminatlar kimi “Türkiyə Ermənistanı” hüdudlarından qoşunların çıxarılması, qaçqın və məcburi köçürülmüş ermənilərin maneəsiz geri qayıtması, erməni xalqının Deputatlar Soveti şəklində “Türkiyə Ermənistanı”nın Müvəqqəti Xalq İdarəsinin yaradılması və s. olması göstərilirdi. Dekretin həyata keçirilməsində əsas rolSovet Rusiyasının Qafqaz işləri üzrə müvəqqəti fövqəladə komissarı təyin edilmiş S.Şaumyana ayrılırdı. Dekretin qeydində “Türkiyə Ermənistanı”nın coğrafi sərhədlərinin müəyyən edilməsindən bəhs olunur və göstərilirdi ki, bu coğrafi sərhədlər erməni xalqının, qarışıq və mübahisəli bölgələrin müsəlman və digər əhalisinin demokratik yol ilə seçilmiş nümayəndələri ilə razılaşma əsasında, Şaumyan ilə birlikdə müəyyən edilməli idi.Bu dekret sadəcə bir deklarasiya olduğundan heç bir praktik əhəmiyyətə malik olmadı.
Trabzon konfransı: ermənilərin “Türkiyə Ermənistanı” iddiasını reanimasiya cəhdləri və uğursuzluğu (1918-ci il 1/14 mart-14 aprel)
Bolşeviklər tərəfindən Müəssisələr Məclisi qovulduqdana sonra Zaqafqaziya hökumətinin yenidən siyasi strukturlaşması aparıldı. 1918-ci ilin fevralında Zaqafqaziya Seymi yaradıldı.
Seymin ilk addımlarından biri xarici siyasət sahəsində oldu. 10/23 fevralda Seym Osmanlı dövləti ilə danışıqlar üçün gürcü, azərbaycanlı və ermənilərdən ibarət nümayəndə heyəti seçdi. 1/14 martda Trabzonda danşıqlar başladı. [Trabzon və Batum konfransları, o cümlədən Batum konfransında erməni dövləti yaradılmasına dair müzakirələr haqqında türk tarixçisi Enis Şahinin bu konfranslara həsr olunmuş fundamental monoqrafiyasında ətraflı bəhs olunub. Bax: Enis Şahin. Trabzon ve Batum konferansları ve antlaşmaları (1917-1918). Ankara, 2002]
Zaqafqaziya nümayəndələri danışıqlar üçün Seym tərəfindən qəbul edilən dörd maddəlik bir sənədlə gəldi. Onun əsasını 1914-cü il sərhədləri daxilində sülh müqaviləsi imzalanması və ermənilərin təkidi ilə qəbul edilən Şərqi Anadolunun öz müqəddəratını təyin etməsi və Osmanlı dövlətində “Türkiyə Ermənistanı”na muxtariyyət verilməsi maddələri təşkil edirdi.
Konfransın gedişində Seymin nümayəndə heyəti tərəfindən Brest sülh müqaviləsinın şərtlərinin (Kars, Ərdəhan və Batum Osmanlıya keçirdi) qəbul edilməsi irəli sürüldü. Ermənilərin “Türkiyə Ermənistanı” planını reanimasiya cəhdi isə Osmanlı imperiyasının daxili işlərinə qarışmaq kimi qiymətləndirildi. Osmanlı nümayəndə heyətinin rəhbəri Hüseyn Rauf Orbay hələ kifayət qədər diplomatik təcrübəsi olmayan Seymin nümayəndə heyətinin parçalanmasına nail oldu və Trabzon konfransı Osmanlı dövlətinin kontroluna keçdi. Təsadüfi deyil ki, tədqiqatçılardan biri Trabzon konfransını Osmanlı imperiyasının diplomatik zəfəri adlandırıb. Seym diplomatik məğlubiyyətə uğrayaraq, danışıqlardan müharibəyə keçdi.
Osmanlı dövlətinin Cənubi Qafqazda əsas siyasi qüvvəyə çevrilməsi və ermənilərin taktikası (1918, mart-aprel)
Osmanlı dövlətinə müharibə elan edən Zaqafqaziya Seymi səkküzgünlük müharibədə (1918-ci il aprel) məğlub oldu. Beləliklə, Osmanlı dövlətinin 1918-ci ilin fevralında başlayan irəli hərəkatının miqyası genişləndi. Osmanlı dövləti qələbələri ilə 1877-1878-ci illər müharibəsinədək olan sərhəddi bərpa etdi. Aprelin 22-də Osmanlı dövlətinin təkidi ilə Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublika elan olundu.
Ermənilər Osmanlı imperiyasının Zaqafqaziyada əsas siyasi qüvvəyə çevrilməsi nəticəsində Azərbaycanın mövqeyinin möhkəmlənməsindən qorxuya düşməyə başladı. Bunun nəticəsində azərbaycanlılara qarşı yeni soyqırım başladı.
İrəvan və ətraf torpaqların ermənilər tərəfindən zəbt edilməsi, erməni işğal idarəsinin yaradılması və azərbaycanlılara qarşı soyqırımı (1918, mart-may)
İrəvan və ətrafında etnik təmizləmə nəticəsində ələ keçirilmiş Azərbaycan torpaqları qaçqınlar vasitəsi iləerməniləşdirilməyə və burada işğal üsul-idarəsi yaradılmağa başlandı. Bu məqsədlə hələ 1917-ci ilin dekabrında İrəvanda təşkil edilmiş şəhər hakimiyyətinin müvəqqəti idarəsinin rəhbərliyində dəyişiklik edildi. Erməni Milli Şurasının üzvü, Aram paşa ləqəbli Aram Manukyan (1879-1919) İrəvana göndərildi. Keçmiş Van qubernatoru, türk-müsəlman əhaliyə qarşı soyqırımın təşkilatçılarından olan Manukyan 1918-ci ilin əvvəllərində İrəvana gəldi. Mart ayında İrəvan erməniləri tərəfindən diktator seçildi və burada da həmin əməllərini törətməkdə davam etdi. Manukyan başda olmaqla İrəvanda ermənilərin işğal rejimi yaradıldı.Bu rejim azərbaycanlılaraqarşı soyqırımına başladı.
Burada soyqırımın ümumazərbaycan səbəbləri ilə birgə, Rusiya ordusunun Qafqaz cəbhəsini tərk etməsi, Trabzon konfransında “Türkiyə Ermənistanı” planının rədd edilməsi, Cənubi Qafqazda Osmanlı dövlətinin güclənməsindən irəli gələn səbəblər də var idi. İrəvan və ətrafında minlərlə insan qətlə yetirildi, doğma yurd-yuvasından qovuldu, yüzlərlə yaşayış məskənləri dağıdıldı.
Osmanlı ordusunun İrəvan istiqamətində yürüşü nəticəsində ələ keçirilmiş Kars, Aleksandropol və digər yaşayış məskənlərinin erməni əhalisi də qaçaraq İrəvana gəlməkdə davam edirdi. Ermənilər Osmanlı ordusunu dayandırmaq üçün tədbirlər gördülər. Onun təşkilində İrəvan erməniləri və onun maddi resursları həlledici rol oynadı. Sərdarabad, Başaparan və Qarakilsə döyüşlərində ermənilər buna nail ola bildilər. Sonrakı hərbi-siyasi vəziyyət Osmanlı planını Bakıya yönəltdi…
İrəvan və Bakıdakı erməni işğal rejimlərinin əlaqəsi (1918, aprel-may)
İrəvanın ələ keçirilməsi və burada işğal rejiminin yaradılması ilə birgə, Qafqazın əsas iqtisadi mərkəzi olan Bakıda da erməni daşnak-bolşevik hakimiyyətinin bərqərar edilməsi onlar üçün ciddi stimul idi. Rusiyada 1917-cilin oktyabrında bolşeviklərin hakimiyyəti ələ almasından sonra Bakıda da hakimiyyət sovetlərə keçdi. Bakı Soveti Şaumyanın rəhbərliyi ilə 1918-ci ilin martında burada azərbaycanlılara qarşı soyqırımı həyata keçirdi. Aprelin 25-də isə Bakı Xalq Komissarları Soveti təşkil olundu. Bu hakimiyyət də faktik olaraq şəhərdə hakimiyyəti silah gücünə qəsb etmiş işğalçı üsul-idarə idi. İrəvanda və Bakıda qurulmuş rejim anti-Azərbaycan mahiyyəti daşıyırdı. İrəvan işğal rejimi onu Azərbaycandan ayıraraq Ermənistanın mərkəzinə çevirmək istəyir, Bakı rejimi isə şəhəri və ətrafını Rusiyaya birləşdirmək istəyirdi. Bu iki işğal rejimi arasında sıx əlaqə var idi. Digər tərəfdən 1918-ci ilin sentyabrında Bakı azad edilərkən Azərbaycanın bu tarixi hüququ İrəvan rejimini ciddi narahat etdi.
Batum konfransının birinci raundu: Osmanlı dövləti və Zaqafqaziya Federasiyası (1918-ci il 11-26 may)
Osmanlı dövlətinin Seym hökuməti ilə müharibədə qalib gəlməsindən sonra diplomatik münasibətlər fəallaşdı. Yeni konfransın Batumda keçirilməsi qərara alındı. Konfrans öncəsi Osmanlı dövləti ilə Almaniya arasında yaranan intriqa da onun işinə və Zaqafqaziyanın sonrakı taleyinə mühüm təsir göstərdi.
Konfrans mayın 11-də açıldı. Bu konfrans diplomatiya tarixində bir sıra özəllikləri ilə tarixə keçib. Osmanlı dövləti ilə Zaqafqaziya Federasiyası nümayəndələri arasındabaşlayan konfransın gedişində ciddi format dəyişikliyi baş verdi. Osmanlı dövləti yeni yaranan üç dövlət ilə onu davam etdirdi. Buna görə də konfrans iki raundda davam etdi.
Birinci raund Trabzon konfransından fərqli olaraq ilk və yeganə iclasdan ibarət oldu. Bu iclasda Osmanlı hökuməti tələblərini Zaqafqaziya nümayəndə heyətinə təqdim etdi. Burada Brest müqaviləsi ilə birgə, yeni ərazi tələbləri üstünlük təşkil edirdi. Bundan sonra konfrans pərdəarxası diplomatiya və notalar mübadiləsilə davam etdirildi. Osmanlı dövlətinin tələb etdiyi ərazilər erməniləri daha mürəkkəb vəziyyətə salırdı, çünki onlar məhz bu ərazilərdə möhkəmlənməyə çalışırdı. Ermənilər vəziyyətdən çıxmaq üçün hər vasitə ilə federasiyanın qalmasını istəyirdi. Konfransın bu raundunda Gürcüstan ilə Almaniyanın yaxınlaşması əsas süjetlərdən biri oldu və gürcülərin müstəqilliyini elan etməsi ilə federasiyanın dağılacağı ortaya çıxdı. Bütün bu dəyişikliklərdən hələ xəbəri olmayan Osmanlı nümayəndə heyətinin rəhbəri Xəlil bəy Gürcüstanın müstəqilliyini elan etməsindən üç saat sonra, saat 20-də 11 may notasının 72 saat ərzində qəbul edilməsini tələb etdi. Ultimatum qarşı tərəfdən saat 21-də alındı. Osmanlı nümayəndələri Tiflisdə cərəyan edən hadisələrdən bir gün sonra xəbər tutdu və qarşı tərəfin nümayəndələrini gözləməyə başladı.
III hissə
Ermənistan dövlətinin yaradılması: Erməni tarixşünaslığı nə yazır?
Ermənistan dövlətinin yaradılması haqqında erməni tarixşünaslığında vahid fikir yoxdur. İlk konsepsiyanı daşnak liderləri yaradıb. Ermənistan Respublikasının ilk baş naziri Kaçaznuni bunu 1923-cü ildə yazdığı və “məruzə” adlandırdığı “Daşnaksütuna bir iş qalmadı” kitabında ifadə edib. Onun fikrincə Ermənistan dövlətinin yaradılması daşnakların işi idi. Bu kitaba ön söz yazan kommunist S.Xanoyan isə Kaçaznuninin sözləri ilə bütövlükdə daşnaklara qarşı çıxıb, özlərini haqlı hesab edir.
İkinci konsepsiya kommunist ideologiyasına əsaslanan erməni sovet tarixşünaslığına məxsusdur. Erməni sovet tarixşünaslığı Ermənistan Respublikasının yaradılmasını Osmanlı imperiyası ilə bağlayırdı. Y.K.Sərkisyan Osmanlı imperiyasının I Dünya müharibəsi ərəfəsi və illərində Zaqafqaziyada təcavüzkar siyasəti adlandırıdığı monoqrafiyasında (1962) Ənvər paşaya istinadən belə bir iqtibas verir: “Türkiyə nazirləri iki həftə fikirləşdilər ki, Ermənistan yaratsınlar ya da yox və nəhayət, qərara aldılar ki, yaratsınlar, ona görə ki, bu həm ermənilər üçün, həm də türklər üçün əlverişli idi.”
Üçüncü konsepsiya isə müasir dövrdə yaradılıb. Bu konsepsiya o zaman dövlətin yaradılmasını erməni xalqı və onun mübarizəsi, xüsusilə 1918-ci il mayın 21-28 arasında olan üç döyüşün- Sərdarabad, Başaparan və Qarakilsə döyüşlərinə xüsusi yer ayırır. Bunu Ermənistanın baş naziri N.Paşinyanın Ermənistan Respublikasının 100 illiyi münasibətilə Sərdarabadda keçirilən paradda çıxışından da aydın görmək olur. O, deyib ki, erməni xalqı qalib gəldi, ona görə ki, öz tarixinin 400 ilində ilk dəfə olaraq özünə ümid etdi, ona görə ki, milli dövlətin təhlükəsizliyin yeganə qarantı olduğunu başa düşdü.Burada erməni baş nazir, eyni zamanda, azadlıq hərəkatı haqqında erməni mifini də rədd edir və haqlı olaraq təsdiq edir ki, ermənilər tarixinin 400 ilində yalnız başqalarına ümid edib. Bu fikirlər nə qədər müxtəlif və ziddiyyətli olsa da, həqiqəti müəyyən etmək çətin olmasın gərək…
Ermənistanın müstəqilliyinin qəbul edilməsi və daşnakların hakimiyyəti ələ alması (1918-ci il 26-28 may)
Batum konfransının birinci raundunun gedişində Gürcüstan və Almaniya arasında yaxınlaşma nəticədə gürcülərin müstəqilliyini elan etməsinə qərar verməsi ilə nəticələndi. Bu xüsusi prosedurla həyata keçirildi. Seymin 1918-ci il 26 may iclasında iki əleyhinə olmaqla bütün səslərin çoxluğu ilə Seym Zaqafqaziyanın parçalanmasını təsdiq etməklə səlahiyyətlərinə xitam verdi. Seymin sədri Çxenkelinin onun buraxılması haqqında digər dövlətlərə məlumatında Zaqafqaziya Seymi tərəfindən gündüz saat 3-də Zaqafqaziya Federativ Respublikasının hissələrə bölündüyü və daha mövcud olmadığının elan edildiyi bildirilirdi. Həmin gün, elə həmin zalda 2 saat sonra, saat 5-də gürcülər müstəqilliyini elan etdi.
Erməni Milli Şurası yenə həmin gün axşam iclasa toplandı. Gürcülər əleyhinə çıxışlar ilə birlikdə, yeni şəraitə uyğun hərəkət etmək qərara alındı. Daşnak partiyası daha çox canfəşanlıq etməyə başladı. Mayın 27-də Tiflis təşkilatının iclasında Erməni Milli Şurasının hökumət funksiyası və diktator hüququnu üzərinə götürməsi haqqında qətnamə qəbul etdi. Azərbaycan Milli Şurasının həmin gün müstəqilliyini elan etməsini qərara alması ermənilər üçün həlledici rol oynadı. Kaçaznuni bunu özünməxsus tərzdə belə izah edir: Növbə Ermənistanın idi. Biz müstəqillyimizi elan etməli idikmi, öz dövlətimizi yaratmaq və onu saxlamaq imkanımız var idimi? Bu suallar gülüş doğuracaq qədər gülünc idi. 1918-ci ilin mayında seçimin yeri və vaxtı deyildi. Tarix bizi müəyyən vəziyyətə gətirmişdi və s.Daha sonra qeyd edir ki, 28 mayda gecədən keçmiş mərkəzi milli şura Ermənistanı müstəqil respublika, özünü respublikanın ali hakimiyyəti elan etməyi qərara aldı. Kaçaznuninin bütün fikirlərinin üzərində ətraflı şəkildə dayanmadan iki məsələni xüsusi qeyd etmək lazımdır:
Elə həmin gün türklər tərəfindən verilən ultimatumun qəbul edilməsi və Batuma geniş səlahiyyətlər ilə yeni nümayəndə heyəti (A.Xatisyan, O.Kaçaznuni və M.Papacanyan) göndərilməsi də qərara alındı.
Müstəqil Ermənistan haqqında siyasi qərar onun “ərazi təminatını”da tələb edirdi. Əsil məsələ də bundan ibarət idi. Ermənilər Cənubi Qafqazda heç bir əraziyə malik deyildi. Ona görə də əsas obyekt Azərbaycan torpaqları oldu. Bu torpaqların ələ keçirilməsi üçün təcavüzkar mahiyyətə malik olan hərbi-siyasi vasitələrə əl atdı. İlk hədəf yeni yaradılmış Azərbaycan Cümhuriyyəti oldu. İrəvanın tədricən ermənilər tərəfindən işğalı və Cümhuriyyətdən fərqli olaraq böyük hərbi qüvvəyə malik olması ona təzyiqi gücləndirdi. Sonralar bu Ermənistan-Azərbaycan müharibəsinə çevrildi. Osmanlı dövlətinə yanaşma fərqli oldu. Batum danışıqlarının yeni formatda davam etdirilməsi qərara alındı. Ərazi iddiaları Gürcüstan ilə də müharibəyə səbəb oldu.
Azərbaycan Milli Şurası iclasının 3№li protokolu: əsas müddəaları və nəticəsi (1918, 29 may)
İclasın açılması ilə Şuranın üzvü Fətəli xan Xoyski Azərbaycan Milli Şurasıvə Erməni Milli Şurası nümayəndələrinin Azərbaycan və Ermənistan federasiyası ərazilərinin sərhəddi xüsusunda məruzə edir. O, məruzəsini belə bir məlumat ilə bitirir ki, Ermənistan federasiyasının yaradılması üçün onlara siyasi mərkəz lazımdır, Aleksandropol türklərə keçdiyi üçün belə mərkəz İrəvan ola bilər, bunun üçün İrəvanın ermənilərə güzəşt edilməsi, labüddür. Bu məsələ üzrə X.b.Xasməmmədov, M.Cəfərov, A. Şeyxülislamov, M.Məhərrəmov fikirlərini bildirərək, İrəvanın ermənilərə güzəşt edilməsini tarixi zərurət, labüd bəla adlandırır. Bu məsələ üzrə səsvermə aşağıdakı nəticəni verir: İrəvanın güzəşt edilməsinə 28 ümumi saydan 16 lehinə, əleyhinə bir, üç bitərəf olmaqla səs verilir.
Burada Aleksandropol məsələsinin üzərində xüsusi dayanmağa ehtiyac var. Aleksandropol və ya tarixi Gümrü də Azərbaycanın tarixi coğrafiyasına aiddir. 1837-ci ildə çar I Nikolayın Qafqaza səfəri zamanı onun arvadının şərəfinə belə adlandırılıb. Bu şəhər də çar Rusiyası zamanı erməniləşdirməyə məruz qalmış, imperiyanın süqutundan sonra ermənilər tərəfindən işğal edilmişdi. Ona görə də Batum konfransındakı Azərbaycan nümayəndələri İrəvan və digər Azərbaycan torpaqlarını qorumaq məqsədi ilə Aleksandropol ətrafında ermənilərin cəmlənməsini mümkün hesab edirdi. Bununla da Ermənistan onun əsas torpaqlarından uzaq olub Osmanlı dövlətinə daha yaxın olurdu. Aleksandropolda ermənilərin fəallaşması onu ciddi təhlükə mənbəyinə çevirirdi. Bunu nəzərə alan Osmanlı imperiyası 1918-ci il mayın 14-dən 15-nə keçən gecə ultimatum verir ki, ermənilər Aleksandropoldan geri çəkilsin. 15 may axşam saat 6-da ermənilər Aleksandropoldan geri çəkilir. Ermənilər bir də Aleksandropola 1918-ci ilin dekabrında qayıda bilir.
Xoyskiİrəvan məsələsinə elə həmin gün Xarici İşlər naziri M.H.Hacınskiyə direktivində bir daha qayıdaraq yazır ki, biz ermənilər ilə bütün mübahisələri bitirdik, onlar ultimatumu qəbul edəcək və müharibəni qurtaracaqlar. Biz İrəvanı onlara güzəşt etdik.Bu sənəd də məsələnin mahiyyətinə daha bir aydınlıq gətirir. Deməli, bu protokolda sadəcə güzəştdən bəhs olunmur, burada erməni işğalından, onun qarşıs
Belə ki, erməni dövlətçiliyinə dair tərtib edilmiş xronologiyada [burada və sonra istinadlar ixtisar edilmişdir]otuz iki dövlət və dövlət qurumunun (?!) siyahısı verilir. Əslində, bununla yanaşı, ermənilərin daha davamlı və sistemli olan əsarət xronologiyasının siyahısı da verilsə daha məntiqli olardı. Erməni dövlətçiliyinə gəldikdə isə onəinki bu qədər dövlət və ya dövlətqurumu ilə təmsil olunmur, eyni zamanda nə stabil tarixi coğrafiyaya, nə də ənənəyə malik deyildir. Ona görə də erməni tarixçiliyində məhz erməni xalqının tarixinin yazılması prioritet təşkil etməkdədir. Müasir erməni dövləti də tamamilə fərqli bir coğrafiyada, tarixi Azərbaycan ərazisində meydana gəlib. Bu yeni dövlətin əvvəlki erməni dövləti ilə nə ərazi, nə də hüquqi-siyasi və varislik əlaqəsi olmayıb.Erməni tarix “texnoloqları”tərəfindən bu problem üzrədə özünəməxsusbir “konstruksiya” yaradılıb. Azərbaycanın tarixi ərazisinin bir hissəsi və burada meydana gələn dövlət qurumlarının onlara məxsus olduğu iddia olunur və Azərbaycan ərazisində erməni dövləti yaradılması “erməni dövlətçiliyinin bərpası” kimi qələmə verilir.Ermənilər bu və digər məsələlərə (erməni milli azadlıq hərəkatı və s.) əsaslanan sarsılmaz bir konsepsiya yaratdıqlarını güman edirlər. Bu məsələ təsvir edilən kimi sadə olmayıb, olduqca mürəkkəb və çətin bir problemdir. Bunun üçün erməni tarixşünaslığının Azərbaycana qarşı ilk ərazi iddiasından burada erməni dövlətinin yaranmasınadək keçən uzun dövrə (təxminən 387-1918 və ya 1531 il), bu dövlətə daxil edilən ərazilərin yalnız silah vasitəsi ilə işğalına, tarixi Azərbaycan dövlətlərinin mövqeyinə və s. məsələlərə nəzər yetirmək olar. Ona görə də Azərbaycan torpaqlarında müasir erməni dövlətinin meydana gəlməsinin bütün mərhələlərinə və məsələlərinə dair obyektiv tarixi faktlar üzrə ümumiləşdirmələrəəsaslanan Azərbaycan tarix konsepsiyasının irəli sürülməsi, dünya elmi və ictimai-siyasi fikrinə çatdırılması mühüm vəzifə kimi qarşıda durur.
I hissə
“Böyük Ermənistan” ideologiyası və Azərbaycan torpaqlarına dair iddianın yaranması: tarixi şəraiti və tənqidi
Elmə məlum versiyalardan birinə görə ermənilər Balkan mənşəlidirvə sonrakı bütün tarixi coğrafiyalarında gəlmədir. İlk dövlətləri də etnik baxımdan erməni dövləti olmayıb, müəyyən birlikləri ifadə edir. Tarixşünaslıq ənənəsinə görə, sonralar “Böyük Ermənistan” adlandırılan çarlıqBizans və Sasanilər arasındakı 387-ci il müqaviləsi ilə bölüşdürülmüşdür. Akademik Ziya Bünyadov haqlı olaraq yazırdı ki, erməni dövlətçiliyi çar şərəfinə iddia edən Arsuruni, Baqratuni, Mamikonyan, Amatuni, Bznuni və digər sparapetlər və b. arasındakı əzəli çəkişmələr və mübahisələr üzündən yoxa çıxdı. Ona görə də xəyanətkarlıq erməni tarixinin əsas süjetlərindən biri olub. Onun da əsas simvollarından biri Merujan Arsuruni idi.
Bu hadisədən bir müddət sonra erməni tarixşünaslığında yeni tarix konsepsiyası yaradılır. Kolumbiya universitetinin professoru N.Q.Qarsoyan Ermənistanın IV əsr tarixindən bəhs edərkən (çox maraqlıdır ki, bu məqalədə “Ermənistan” və “sədaqət” terminlərinin dəqiqləşdirilməsi nəzərdən keçirilir) yazırdı ki, bizim hadisələri təfsirimiz erməni mənbələrindən asılıdır. Pavstos Buzand və ya Movses Xorenatsinin təsvir etdiyi mənzərə, azad və ya qeyri-azad, onların zərdüşt İranına qarşı dayana bilən şəxsi ideallarını-vahid, birləşmiş Ermənistanı əks etdirirdi…Bizim üçün bu mənzərənin V yüzillik üçün də doğru olduğu indi əhəmiyyətli deyildir. Bizim üçün əhəmiyyətli olan odur ki,o IV əsrin gerçəkliyini təhrif edir, o zaman Ermənistan vahid deyildi, birləşmiş deyildi və pers dünyasına yad deyildi.
Ermənilər tarix anlayışı ilə birgə, tarixi-siyasi coğrafiyalarına da dəyişiklik etməyə başlayır, “Şərqi” və “Qərbi Ermənistan” anlayışları uydurulur. Azərbaycanın qərb torpaqlarının da Ermənistan dövlətinin tərkibinə daxil edilməsi (“Şərqi Ermənistan”) ənənəsinin əsası qoyulur, məqam yaranan kimi siyasi mərkəz axtarışı Azərbaycan torpaqlarına yönəldilir. Albaniya tarixinin tədqiqatçısı Fəridə Məmmədova 387-ci il müqaviləsinə dair bir qeydində yazır ki, mən alban torpaqlarına aid 387-ci il müqaviləsini əks etdirən mənbə aşkar edə bilmədim. Qafqaz xalqlarının tarixi coğrafiyası problemi üzrə müşavirədə (1983-cü il 4-8 may, Moskva ş.) aydın oldu ki, belə bir müqavilə yoxdur, o mənbəşünaslıq əsaslarından məhrumdur. B.A.Arutyunyan (erməni tarixçisi, Ermənistanın qədim və orta əsrlər tarixi, tarixi coğrafiyası və kartoqrafiyası üzrə mütəxəssis (1941-2003).-K.Ş.) rəsmən bəyan etdi ki, belə bir müqavilə mövcud deyil. Bu müqavilə mövcudluğuna görə, yalnız erməni tarixşünaslığına borcludur. O həmçinin bildirdi ki, erməni elmi bu köhnəlmiş konsepsiyadan imtina edir və yeni konsepsiya yaradılmasına başlayır.Diqqəti ona cəlb etmək istəyirəm ki, həmin konfransdan xeyli müddət keçməsinə baxmayaraq ermənilər hələ də belə bir konsepsiya yarada bilməyiblər və yenə də mövcudluğu ilə tarixşünaslıq ənənəsinə malik olan konsepsiyanı davam etdirirlər.
Erməni çarlığının ləğvindən sonra (IV-VII əsrlər) ermənilərin yer üzündən silinmək təhlükəsi yarandı. Roma və onun siyasətini davam etdirən Bizans bu sahədə konkret siyasi xəttə malik olub. Erməni tarixçisinin yazdığı kimi, Bizans erməni dövlətçiliyini məhv etməyə, erməni torpaqlarını işğal etməyə, tutulmuş torpaqlarda erməniləri assimiliyasiya etməyə cəhd edib. Sasani imperiyası da 428-ci ildə ermənilərin hakimiyyətinə son qoydu. Uzun müddətli Bizans-Sasani müharibələrindən (582-602; 604-629) sonra isə ermənilər Bizansın hakimiyyətinə keçdi. Belə bir şəraitdə ermənilərin yalnız əvvəlki tarixşünaslıq ənənəsilə yaşamaqdan başqa çarəsi yox idi.
Tarixşünaslıq iddiasından siyasi iddialara: əsas amilləri və nəticələri (VII-XVI əsrlər)
Tarixi həqiqət budur ki, əvvəlcə Ərəb xilafəti, sonra isə türk-müsəlman dövlətlərinin siyasəti ermənilərə nisbi inkişaf və sabitlik gətirdi.Məhz bunun nəticəsində ermənilər təhlükədən xilas oldu və bundan istifadə edərək həmin ərazilərdə möhkəmlənməyə başladı. Erməni-qriqorian kilsəsi də bu prosesdə mühüm rola malik olub. Ermənistanda xristianlığın qəbulu ilə dövlətin ləğvi arasında elə də çox vaxt keçməyib. Ümumiyyətlə xristian dövlətlərin tarixində bir vacib məqam olub. Xristian dini və dövlət sıx bağlı olub. Erməni xristianlığı isə dövlətdən məhrum olduqdan sonra onun naminə də fəaliyyətini genişləndirib. Azərbaycan torpaqlarının da “birləşmiş erməni dövlətinin” tərkibinə “daxil edilməsində” ruhanilərin böyük rolu olub və bu siyasət kilsə tərəfindən də davam etdirilib.
Ərəb xilafətinin yaxından iştirakı ilə erməni-qriqorian kilsəsinin Qarabağın dağlıq hissəsində alban əhalisinin qriqorianlaşdırılması və erməniləşdirilməsi siyasətinə dəstək verilib.Erməni-qriqorian kilsəsi Alban kilsəsinə qarşı da amansız mübarizə aparıb. Bu sadəcə dini rəqabət deyil, siyasi məqsədlərdən irəli gəlirdi. Erməni qriqorian kilsəsi islamın əhatə dairəsindən kənarda qalan albanları qriqorianlaşdırmaqla, alban xristian irsi ilə yanaşı, onun torpaqlarına da iddia irəli sürürdü. Məhz bunun nəticəsi idi ki, ermənilər Xilafətin dağılmasından sonra siyasi təşkilatlanmağa, hətta Azərbaycan ərazisində meydana gələn bəzi dövlət qurumlarını (Xaçın knyazlığı, Sünik çarlığı və s.) mənimsəməyə çalışıb. Halbuki, burada yalnız kilsənin təsiri altında qriqorianlaşmış alban nəsillərindən bəhs oluna bilər.
Türk müsəlman dövlətləri də ermənilərə xeyirxah münasibətləri ilə fərqlənib. Səlcuqlar, necə deyərlər, erməniləri Bizansın əlindən xilas edib. Bir sıra erməni siyasi qurumları, o cümlədən Kilikiya çarlığı (1080-1375) da bu dövrdə meydana gəlib. Daha mühüm bir hadisə isə Qaraqoyunlular dövründə baş verib. Cahanşah tərəfindən erməni qriqorian kilsəsi mərkəzinin1441-ci ildə Eçmiədzinə (Üçkilsəyə) köçürülməsi ilə ermənilərin mövqeyinin möhkəmlənməsinə yeni stimul yaranıb. Ermənilər Ərəb xilafətinin dağılmasından sonrakı ənənəyə uyğun olaraq, bu dövrdə də Azərbaycan ərazisində meydana gələn məliklikləri özününkü hesab etməyə çalışır. Beləliklə, ermənilərin Azərbaycan torpaqlarına qarşı siyasi iddiaları formalaşmağa başlayır.Bütün bunlara baxmayaraq, istər Qaraqoyunlu, istərsə də Ağqoyunlular dövründə və 1501-ci ildə meydana gələn Mərkəzləşdirilmiş Azərbaycan Səfəvi dövlətinin ilk dövründə güclü hakimiyyət ermənilərin baş qaldırmasına imkan vermədi. Bununla eyni zamanda, ermənilərin Azərbaycan torpaqlarına siyasi iddiaları onun ələ keçirilməsi uğrunda xəyanətkar fəaliyyətiüçün də zəmin hazırladı.
Erməni azadlıq hərəkatı məsələsinə dair
Ermənilərin Osmanlı hakimiyyətinə keçməsi ilə yeni bir şərait meydana gəldi. Yeni yaranmış geostrateji vəziyyətdə Avropa üçün onun rəqibi kimi Osmanlı dövlətinin xristian əhalisi olan ermənilərin əhəmiyyəti artdı. Ermənilər də fürsətdən istifadə edərək Avropa dövlətlərindən Osmanlı və Səfəvi hakimiyyətinə qarşı mübarizədə vasitəyə çevrilməyə başladı. Erməni tarixşünaslığı bunu azadlıq hərəkatı kimi qələmə verməyə şalışır. Bu məsələ erməni tarix konsepsiyasının fundamentlərindən birinə çevrilmişdir. “Böyük Ermənistan” mifindən çox bəhs edildiyi halda bu məsələ diqqətdən kənarda qalmışdır.
Azadlıq hərəkatı prinsipcə əsarət altında olan xalqın müstəmləkəçilərə qarşı ümumxalq mübarizəsini, dövlət yaratması və ya bərpasını nəzərdə tutur. Ermənilər də bunu nəzərə alaraq belə bir mövzuya xüsusi önəm verməyə çalışır. Bu zaman da elmi baxımdan ciddi yanlışlığa yol verilir. Erməni tarix kitablarında XVI-XVIII əsrlər azadlıq hərəkatının mühüm dövrü kimi ayrılır. Cənubi Qafqazda Rusiya işğalından sonra azadlıq hərəkatı, yalnız Osmanlı dövlətinə aid edilir.
Erməni tarixşünaslığının azadlıq hərəkatı barədə konsepsiyasının formalaşmasının gedişi də bu məsələyə aydınlıq gətirir. A.R.İoannisiyanın kitabında XVIII əsrin 80-ci illərində azadlıq hərəkatından bəhs olunur,P.T.Arutyunyanın kitabında isə bu hərəkatın xronologiyası XVIII əsrin birinci rübünə aparılır,daha sonra isə xronologiya daha da dərinləşdirilir və XVI-XVII əsrlərə aparılır.
Erməni azadlıq hərəkatı kimi təqdim edilən mövzunun məzmunu da bu məsələnin mahiyyətinə uyğun gəlmir. Belə ki, bu barədə müddəaların ümumiləşdirildiyi erməni xalqının tarixinə dair kitabların müvafiq hissəsini nəzərdən keçirdikdə, əslində azadlıq hərəkatına aid bir elmi fakt da verilmir, yalnız bəzi gizli yığıncaqlardan bəhs olunur.Ən diqqətəlayiq məsələlərdən biri də odur ki, azadlıq hərəkatının ideologiyası kimi təqdim edilən heç bir fikir göstərilən coğrafiyada nə meydana gəlmir, nə də dəstəklənmir.
Erməni azadlıq hərəkatı kimi təqdim edilən məsələdə Azərbaycan torpaqlarına mühüm yer ayrılır. Bu məqsədlə əvvəllər olduğu kimi Azərbaycan torpaqları və burada meydana gələn dövlət qurumları Ermənistan kimi qələmə verilir. 1555 və onu təsdiq edən 1639-cu il müqaviləsi ilə Ermənistanın bölüşdürülməsi, onun qərb hissəsinin Osmanlı imperiyasına, şərq hissəsisinin, yəni Qərbi Azərbaycan torpaqlarının isəSəfəvilərə çatması iddia olunur. Bununla da 387-ci il Roma-Sasani müqaviləsi ənənəsi davam etdirilir, bu hadisələr arasında varislik yaradılmasına cəhd olunur. Tarixi faktlar 387-ci il müqaviləsi kimi, 1639-cu il müqaviləsi barədə erməni müddəasını təsdiq etmir. Türkiyə-İran (əslində Səfəvi) sərhədi üzrə komissiyanın komissar-vasitəçisi Y.İ.Çirikov bu barədə yazırdı ki, bu traktatın tam doğru mətni məlum olduğuna görə, saxlanmamışdır. Onun kitabına müqavilənin tərcümə edərək əlavə etdiyi mətnində isə erməni ilə bağlı heç bir ifadə yoxdur.
“Şərqi Ermənistan”da, yəni Azərbaycan torpaqlarında hələ XV əsrdən mövcud olduğu bildirilən yarı muxtar erməni dövlət qurumlarına Xəmsə məliklikləri (1603-XVIII əsr) də əlavə edilir.Xəmsə məlikliklərinin erməni dövlətçiliyinə aid edilməsi kimi, “yarı muxtar erməni dövlət qurumu” haqqında anlayışın özü də tamamilə səhv olub, dövrün heç bir hüquqi-siyasi sənədi ilə təsdiq olunmur və s.
Beləliklə, erməni azadlıq hərəkatı kimi təqdim edilən fəaliyyət mahiyyətcə xarici dəstək vasitəsi ilə işğal cəhdindən ibarət idi.
Ermənilərin xaricdən dəstək arayışının Qərbi Avropadan Rusiyaya keçməsi: səbəbləri və əsas istiqamətləri
Ermənilər XVI-XVII əsrlərdə Osmanlı və Səfəvi dövlətinə qarşı mübarizədə özlərini təqdim etmək üçün Qərbi Avropaya üz tutur, lakin burada uğur əldə edilmir. Qərbi Avropa dövlətləri güclü Osmanlı dövləti ilə münaqişəyə ehtiyatla yanaşdıqlarından, bu əməkdaşlığa ciddi əhəmiyyət vermir və onlar Rusiyaya yönəldilir.
Erməni-Rusiya münasibətlərinin tarixi haqqında ilk məlumatlar XVI əsrə aid edilsə də siyasi münasibətlər XVIII əsrin əvvəllərindən başlayır. O vaxtdan bu günə Rusiya oriyentasiyası erməni tarixində əsas yerlərdən birini tutur. Bu tarix özü də müəyyən mərhələlərdən keçib ki, XVIII əsr burada xüsusi dövr kimi ayrıla bilər. Bu dövrün Rusiya oriyentasiyasında iki istiqamətayırmaq olar. Onlardan biri erməni-qriqorian kilsəsini təmsil edən dini istiqamət, digəri isə avantürsit istiqamət idi. Bu ziddiyyətli tandemdə əsas ideoloq və həlledici qüvvə erməni-qriqorian kilsəsi idi.
Erməni-qriqorian kilsəsi Rusiyada möhkəmlənmək və ondan dayaq kimi istifadə edilməsinə də ilk təşəbbüs göstərib. Erməni azadlıq hərəkatının Rusiya orientasiyasının banisi hesab edilən İsrail Ori Rusiyaya Avropadan yönəldilmişdisə, erməni kilsəsi Rusiyanın öz daxilindən buna nail ola bilmişdi. Rusiya tərəfi də ayrı-ayrı şəxslərdənsəerməni kilsəsinin əhəmiyyətinə daha çox diqqət verdi. Ermənilərin I Pyotr tərəfindən Azərbaycanın işğal edilmiş torpaqlarına köçürülməsinə dair manifestinin verilməsində də kilsə həlledici rol oynadı. Erməni qriqorian kilsəsi Rusiyada mövqeyini gücləndirmək üçün hər vasitə ilə burada da kilsə açmağa çalışırdı. Ermənilər 1740-cı illərdə Peterburq, Moskva və Həştərxanda kilsələr açmağa nail oldular. Bu fakt ona görə diqqəti cəlb edir ki, erməni kilsələrinin hər biri patriarxlığın ideologiyasını ardıcıl şəkildə həyata keçiriridi.
Ermənilər Şərq siyasətinə xüsusi önəm verən II Yekaterina dövründə yaranmış vəziyyətdən daha məharətlə istifadə etdilər. Çariçanın 1768-ci il 30 iyun fərmanı ilə Simeon Rusiyadakı erməni kilsəsinə mənsub olan dindarlar və ruhanilər üzərində idarəyə nail ola bildi. Məhz bu səlahiyyət əsasında İosif Arqutinski 1773-cü ildə Rusiya yeparxiyasına rəhbərlik üçün göndərildi. Təsadüfi deyil ki, İvan Lazarev məhz onunla birlikdə fəaliyyət göstərirdi.İosif Arqutinski 1780-сi il fevralın 18-də Peterburqda Qriqori Potyomkin başda olmaqla Rusiya əyanlarının iştirak etdiyi erməni kilsəsinin təqdis etmə mərasimindəki çıxışında “məhv olmuş Haykan çarlığının bərpası” haqqında çariçaya müraciət etmişdi.
Digər cərəyanın nümayəndələri bir sıra avantürist layihələr ilə diqqəti cəlb etməyə çalışırdılar.Bir müasir erməni müəllifi erməni hüquq abidələri, onların mənbələri və digər xalqların hüququ ilə qarşılıqlı əlaqələrinə həsr etdiyi məqaləsində yazır ki, XVII əsrin sonları-XVIII əsrin əvvəllərində erməni xalqı İran və Türkiyə zülmündən xilas olmaq üçün öz ümidlərini müstəqil Ermənistanın yaradılmasınabağlayırdı. Bu ideyanın ilhamvericiləri çoxlu görkəmli erməni xadimləri, o cümlədən İsrail Ori, İvan Lazarev, İosif Arqutinski, Şaamir Şaamiryan, onun oğlu Akop Şaamiryan, İosif Emin və bir çox başqaları idi. Bu sıraya digər erməni müəlliflərinin əsərlərində tes-tez xatırlanan Moisey Sarafov (Movses Sarafyan) və Movses Baqramyanı da daxil etsək, əslində burada bəyan edildiyi kimi hüquqdan deyil, Azərbaycan torpaqlarına qarşı iddia irəli sürən, bunun üçün Rusiya vasitəsi ilə praktik addımlar atmağa çalışan avantüristlərdən bəhs olunduğu aydın olar.
Erməni tarix, həm də göründüyü kimi hüquq və digər ədəbiyyatda onların hər birinin layihələri çap olunub, onların tarixinə və izahına geniş yer ayrılıb. Ona görə də bunların üzərində xüsusi dayanmadan, az diqqət yetirilən bəzi məqamları nəzərdən keçirək.
Sisianda anadan olan İsrael Ori (1658-1711) 1678-ci ildə buranı tərk edib. 20 ildən çox dövr ərzində Avropada vaxt keçirib, ermənilərin xeyrinə təbliğat aparıb. Avropa saraylarında görüş zamanı onun fikirlərinin çoxluğun mövqeyi olmasına şübhə yaranıb. O, 1699-cu ildə geri qayıdıb, Eçmiədzində olarkən orada biganəliklə qarşılanıb, sonra Sisiana yola düşüb. Bir neçə Sisian məliyinin boş kağıza imza atması və möhür vurmasına nail olub, yenidən Avropaya qayıdıb.Burada həmin kağızlara istədiklərini yazıb, özündən “proqram” düzəldib. Bu “Pfalts proqramı” kimi də tanınır. 36 maddədən ibarət olan bu “proqram” papanın iştirakı ilə anti-türk üçlər ittifaqı (Avstriya, Toskana, Pfalts) yaradılmasını və “Ermənistana” yürüş etməsini nəzərdə tuturdu. Avstriya imperatoru I Leopold (1658-1705) onunla görüşdən sonra Orini Rusiyaya yönləndirib. Ori bu dəfə “Pfalts proqramı”nı dəyişdirib “Moskva proqramı” halına salıb. Orinin siyasi simasızlığı, dini naxələfliyi ilə də müşahidə olunurdu. O papa ilə görüşdə ermənilərin katolikliyi qəbul etməsinə söz verirdi.
İsrail Orinin avantürası bitdikdən sonra, meydan ermənilərin Hindistan və Rusiya koloniyalarının nümayəndələrinə keçib.İosif Emin (1726-1829), ondan sonra Movses Baqramyan və Şaamir Şaamiryan (1723-1798) ermənilərin Hindistan koloniyasının yetişdirməsi idi. İosif Emin 1751-ci ildə Böyük Britaniyaya gedib, 1759-cu ildə isə oranı tərk edərək, Eçmiədzinə yola düşüb. Yerli insanları ayağa qaldırmağa çalışıb, buna nail olmadığından dəstək üçün 1761-ci ildə Peterburqa üz tutub. 1760-cı illərə aid “proqramında” Rusiyanın himayəsi altında erməni-gürcü dövləti yaratmağı təklif edib. 1763-cü ildə Həştərxan erməniləri içərisindən yığdığı dəstəsi ilə Gürcüstana qayıdıb. Movses Baqramyan ilə birlikdə Gürcüstandakı fəaliyyəti uğursuz olub. Qarabağda da bir nəticə əldə edə bilməyib. Bu da təsadüfi deyildi, çünki artıq bu dövrdə Qarabağda Pənah xanın hakimiyyəti altında güclü Azərbaycan xanlığı formalaşmışdı.
Erməni-qriqorian kilsəsi də onların fəaliyyətinə dəstək verməmişdi. Belə ki, İosif Eminin planı erməni katalikosu Simeon tərəfindən etirazla qarşılanmışdı. Ona görə də gürcü çarı II İrakli demişdi ki, Emin ağa, mən nə edə bilərəm. Sizin öz katolikosunuz bütün yepiskop və monarxlarla sizə qarşıdır; mənim təbəələrimin rəhmdil hissəsi onlara peyğmbər və həvari kimi baxır, əgər mən onun nə düşündüyünə fikir vermədən sizinlə birgə hərəkət etsəm məni sultandan fərqli olmayan xristian hesab edəcəklər. Avantürası baş tutmayan İosif Emin 1770-ci ildə Hindistana dönüb.
Ermənilərin Hindistan koloniyasının digər üzvləri Baqramyan və Şaamiryan da erməni iddialarına digər rakursdan yanaşsa da mahiyyət eyni idi. Baqramyanın 1773-cü ildə “Nəsihətlər adlanan yeni kitab”ı çap olunmuşdu. Bu kitab 1776-cı ildə ixtisarla rus dilində də çıxıb. Burada erməni tarixindən, onun dövlətindən bəhs edib, onun süqutunun günahını çarlar və knyazlarda görüb və s. Bu kitab katalikos Simeon (1763-1780) tərəfindən lənətləndirilmişdi. Şaamiryan da Hindistan təbiətinin təsiri altında yaradılması nəzərdə tutulan erməni dövlətinə nağılvari quruluş “düzəltməklə” məşğul idi. O, özünün və Mədrəs dərnəyinin fikirlərini “Şöhrətpərəstliyin duzağı” (1773) və onun ikinci hissəsi olan “Ermənistan konstitusiyası”nda ifadə etmişdi. Kitab hər iki hissədə 1788-ci ildə çap olunmuşdu. Yuxarıda iqtibas etdiyimiz erməni müəllifi yazır ki, o, Arsaxın (Qarabağın) beş məlikliyinin ərazisində bütün Ermənistanın azad edilməsi perspektivi ilə milli dövlət yaratmağı arzulayırdı.
Rusiya koloniyalarında meydana gələn ilk layihələrdən biri Həştərxandakı ipək fabrikinin sahibi Movses Sarafyana məxsus idi. Onun 1769-cu ildə Rusiya hökumətinə təqdim edilmiş layihəsində də Rusiyanın himayəsində erməni dövləti yaradılması irəli sürülürdü. Ermənilərin Moskva koloniyasından İvan Lazarev (1735-1801) və Rusiyadakı erməni yeparxiyasının rəhbəri İosif Arqutinski (1743-1801) də bu sırada yer tutur. 1780-ci ildə Rusiya hakim dairələrinin iştirakı ilə keçirilən Peterburq müşavirəsində onlar erməni dövlətinin İrəvan mərkəz olmaqla “bərpasını” təklif edirdi.
1780-ci illərin əvvəllərində Rusiya və Hindistan koloniyalarında erməni-rus müqaviləsinin mətnləri meydana gəldi. Hər iki koloniya da erməni dövlətinin Rusiya vasitəsi ilə “bərpasını” nəzərdə tutsa da onun dövlət quruluşunu fərqli görürdü. Rusiya ermənilərinin baxışları “Şimal proqramı” kimi də təqdim edilir ki, burada erməni dövləti monarxiya şəklində olmalı idi və s. Hindistan ermənilərinin “Cənub proqramı” adlanan baxışlarında isə dövlət quruluşu kimi respublika müəyyən edilirdi.
Avantürist cərəyana aid layihələrin məzmunundan mahiyyətinə keçsək aşağıdakılar aydın olar: birinci, bu adamların təqdim etdiyi layihələrin heç biri “Şərqi Ermənistan” adlandırılan Azərbaycan torpaqlarında meydana gəlməyib, dövrün erməni koloniyalarında formalaşıb; ikinci, bu layihələr yerlərdəki əhali içərisində dəstək tapmayıb. Buna görə də onun sosial-siyasi bazasını gücləndirmək üçün Baqrationilərin başçılığı ilə ermən-gürcü federasiyası təklif olunub. Gürcülər bu fikrə ilıq yanaşsalar da, yerlərdəki ermənilərin özləri tərəfindən müqavimətlə qarşlanıb; üçüncü, layihə müəllifləri bilərəkdən yerli qüvvələr haqqında fantastik rəqəmlər uydurublar, halbuki real halda onlar istənilən dövlətin yaradılması üçün kifayət edə bilərdi. Özləri isə buna inanmadığından lap əvvəldən xarici dəstəyə ümid edib. Avropa monarxlarına olan müraciətlər cavabsız qaldıqda, Rusiyaya üz tutulub. Sonrakı tarixi təcrübə göstərdi ki, Rusiya orientasiyası da yeganə istiqamət olmayıb və ermənilər, şəraitə uyğun olaraq digər dövlətlərdən də öz məqsədlərinə uyğun istifadə etməyə çalışıblar; dördüncü, xarici amil, xüsusilə Rusiya orientasiyasında ümumi mövqeyə malik olan bu layihələr, “Şimal” və “Cənub proqramı” olmaqla daxili ziddiyyətlərə malik idi; beşinci, bu layihələrdə yaradılması nəzərdə tutulan dövlətin mərkəzi haqqında da vahid fikir yox idi.
Ermənilərin Rusiya orientasiyası nəticəsiz qalmadı. Rusiyanın da ermənilər ilə siyasi yaxınlaşması genişləndi. Rusiyanın Qafqaz, ümumən Şərq siyasətində ermənilərdən bir vasitə kimi istifadə edilməsi xarici siyasətdə prioritetlərdən birinə çevrildi. Çar I Pyotr, sonra isə II Yekaterina dövründə Rusiyada ermənilərin təşkilatlandırılması dövlət siyasəti oldu. Azərbaycan torpaqlarının alternativ fikir olmadan erməni torpaqları kimi təqdim edilməsi də Rusiyanın siyasi dairələrində təsirini göstərdi.
Rusiya praktik addımlar atmaq üçün tədbirlər gördü. Yalnız siyasi dəyişikliklər üzündən 1783-cü ildə Kartli-Kaxet çarlığı ilə bağlanan Georgiyevsk müqaviləsindən sonra Rusiyanın Azərbaycan torpaqlarına təşkil edilməsi nəzərdə tutulan yürüşü baş tutmadı. V.Zubovun 1796-cı ildəki yürüşü isə uğurla başladı, lakin yeni hakimyyətə gələn rus çarı I Pavel tərəfindən dayandırıldı.
Rusiyanın XIX əsrin əvvəllərindən Azərbaycan torpaqlarını işğalı ilə burada erməni dövlətinin yaradılması ideyası yeni mərhələyə keçdi. Bu şəraitdə ermənilərin və Rusiyanın mövqelərindəki əvvəlki ümumiliklə eyni zamanda, yeni nüanslar da yarandı.
II hissə
Rusiyanın Şimali Azərbaycanı işğalının başlanması:
Qarabağ məlikliklərinin sonu, ermənilərin hədəfinin İrəvan xanlığına yönəlməsi
Ermənilərin arzuladığı zaman gəldi. Rusiya imperatoru I Aleksandr 1801-ci ildə Şərqi Gürcüstanın Rusiyaya birləşdirilməsi haqqında manifest verdi. 1783-cü il Georgiyevsk müqaviləsindən fərqli olaraq bu manifest Rusiyanın iddiasının daha böyük olduğunu göstərirdi. Vaxtilə erməni-gürcü federativ dövlətindən bəhs edən ermənilər gürcü çarlığını ləğv edən imperator manifestini sevinclə qarşıladılar. Artıq bölgəyə daxil olan Rusiyanın ermənilərə də münasibəti birmənalı deyildi. Buna baxmayaraq ermənilər Rusiyanın Azərbaycan xanlıqları, Qacarlar (1804-1813) və Osmanlı dövləti ilə (1806-1812) müharibələrindən maksimum yararlanmağa çalışırdılar. Bu mərhələdə onlar istədiklərinə nail ola bilmədilər. 1804 və 1808-ci illərdə rus qoşunlarının İrəvana yürüşü uğursuz oldu. 1805-ci il mayın 14-də Qarabağ xanlığı ilə bağlanan müqavilə nəticəsində məlikliklərə dair planlar boşa çıxdı.
Belə bir vəziyyət erməniləri təmin etmədiyindən siyasi varlıqlarını ortaya qoymaq üçün Rusiyanın Qacarlar və Osmanlı dövləti ilə münasibətlərinin kəskinləşməsi və yeni müharibələrin (1826-1828, 1828-1829) başlanmasında müəyyən rol oynadılar. Qarabağ məlikliklərinə olan ümidlər puça çıxdığına görə, İrəvan xanlığının işğalının həyata keçirilməsi ətrafında oyunlar başlandı.
Erməni ənənəsinə uyğun olaraq erməni dövləti üçün IV əsrdə yaradılan konsepsiya bu dəfə də Qarabağ məliklikləri üçün uydurulmağa başladı. Raffi ləqəbli Akop Melik- Akopyan (1835-1888) 1880-ci illərin əvvəllərində sonralar ermənilər tərəfindən dəfələrlə çap olunan “Xəmsə məliklikləri” adlı kitab yazdı.Bu dəfə də məlikliklərin süqutunda xəyanətə xüsusi yer ayrıldı və xəyanətkarlığın əsas simvolu Vərəndə məliyi Məlik Şahnəzər oldu.
Ermənilərin Azərbaycan torpaqlarında konsolidasiyası: kütləvi köçlər və Erməni vilayətinin yaradılması
Bu dövrdə ermənilərin mövqeyini Lazarev nəslindən olan Xristofor Lazarev və Gürcüstan və İmeretiyada erməni yeparxiyasının rəhbəri, sonralar isə patriarx olan (1842-1857) Nerses Aştaraketski təmsil edirdi.1827-ci ildə Benkendorf vasitəsilə Lazarev tərəfindən tərtib edilən “Ermənilər haqqında” məruzə qeydləri çara təqdim edildi. Burada qədim erməni dövlətinin bərpasından, Rusiya tərkibində onun muxtar vəziyyətindən bəhs olunurdu. 1827-c il oktyabrın 1-də İrəvan işğal edildikdən sonra xanlığın yeni statusu məsələsi yarandı.
Rusiyanın yerli hakim dairələri İrəvan xanlığının işğalından sonra onu vilayətə çevirdi, burada müvəqqəti idarə yaradıldı. Beləliklə, ilkin vəziyyətə görə, Rusiyaya müqavimət göstərən və ləğv olunan digər Azərbaycan xanlıqları kimi İrəvan xanlığında da vilayət quruluşunun təmin edilməsi nəzərdə tutulurdu. Ermənilər isə vəziyyəti öz xeyrinə dəyişməyə çalışırdı. Lazarevin 1827-ci ilin sonlarında tərtib etdiyi “xüsusi layihə”də yenə də muxtar erməni dövlətinin bərpasından bəhs edilirdi.
1828-ci ilin fevralında imzalanan Türkmənçay müqaviləsi İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının Rusiyaya keçməsini təsdiq etdi. Çar I Nikolay Türkmənçay müqaviləsindən qısa bir müddət sonra, martın 21-də İrəvan və Naxçıvan xanlıqları əsasında mərkəzi İrəvan olan Erməni vilayəti yaratdı və onu çar tituluna daxil etdi.
Belə bir fərmanın meydana gəlməsini təsadüfi hesab etmək olmaz. Ermənilərin burada ciddi təsiri ilə yanaşı, Rusiya imperiyası Osmanlı və Qacarlar ilə sərhəddə özünə etibarlı dayaq yaratmaq istəyirdi.
Beləliklə, ermənilər Erməni vilayəti kimi siyasi status aldılar. Vilayət idarəsində təmsil olunan Aştaraketsi bundan istifadə edərək müsəlmanların sıxışdırılması ilə ermənilərin mövqeyini daha da möhkəmləndirməyə çalışırdı.
Bununla eyni zamanda, vilayətin erməniləşdirilməsi istiqamətində də işlər genişləndirildi. Ermənilərin kütləvi şəkildə işğal edilmiş Azərbaycan ərazilərinə köçürülməsi Türkmənçay və Ədirnə müqavilələrində rəsmiləşdirilsə də, ermənilərin ondan məharətlə istifadə etməsi xüsusi qeyd edilməlidir. Bu şərtlər daxilində İran və Osmanlı dövlətindən yüz otuz mindən çox ermənikeçmiş İrəvan, Qarabağ, Naxçıvan və digər xanlıqların ərazisində yerləşdirildi. Ermənilər siyasi statusla birlikdə, demoqrafik yüksəliş də əldə etdilər.
Bütün bunlar ilə bərabər,Erməni vilayətinin təcrübəsi göstərdi ki, ermənilər kilsə, ticarət və siyasi intriqalarda nə qədər çevik olsalar da dövlətçilik sahəsində o dərəcədə naşı olaraq qalırlar. Çar I Nikolayın 1837-ci il Qafqaz səfəri zamanı Erməni vilayətini seçməklə ona nə dərəcədə önəm verdiyini də göstərmək istəyirdi. Onun burada qarşılaşdığı mənzərə isə hökmdarı özündən çıxardı. Erməni vilayətinə dair həmin dövrdə yazılan və çap edilən nəşrlər də vilayətin real vəziyyətini gizləyə bilmirdi.Yarıtmaz fəaliyyətinə görə erməni Bebutov başda olmaqla vilayət administrasiyası işindən uzaqlaşdırıldı. 1840-cı ildə isə Erməni vilayəti ləğv edildi.
Ermənilər siyasi statusdan fərqli olaraq kilsənin mövqeyini möhkəmləndirməyə nail oldular. 1836-cı ildə erməni-qriqorian kilsəsi haqqında əsasnamə onun hüquqi vəziyyətini stabilləşdirdi. Alban kilsəsi ilə tarixi mübarizədə erməni kilsəsinin xeyrinə həll edildi. Erməni kilsəsinin mərkəzi olan Eçmiədzin Erməni vilayətində də təsirli rola malik oldu. Ermənilər siyasi məsələlərdəki problemlərə baxmayaraq, kilsənin mənafeyinə yönələn hər hansı bir addımı qəti müqavimətlə qarşıladı. Bu özünü 1903-cü ildə göstərdi.
İrəvanın erməni siyasi mərkəzinə çevrilməsi siyasəti və onun iflası
İlk vaxtlar İrəvan vilayətinin, sonra isə bütövlükdə Erməni vilayətinin siyasi mərkəzi kimi İrəvan şəhəri müəyyən edildi. Ehsan xanın siyasəti nəticəsində Naxçıvanda yerli hakimiyyətin möhkəmlənməsi ilə ermənilərin burada fəaliyyətinin aradan qaldırılması onların İrəvan ətrafında siyasi intriqasını daha da gücləndirdi. Çar hökuməti də İrəvanın Rusiya işğalına qarşı kəskin müqavimətini, onun strateji əhəmiyyətini və ermənilərin işğal prosesindəki rolunu nəzərə alaraq vəziyyətini möhkəmləndirməyə çalışdı. Bütün bunlara baxmayaraq, bütövlükdə Erməni vilayətində olduğu kimi İrəvan şəhərində də onlara ayrılan missiyanı yerinə yetirə bilmədi. Ermənilər daha çox gəlir əldə etmək məqsədi ilə işğaldan sonra iqtisadi həyatı canlanan Tiflis, Gəncə, Şamaxı, Bakıvə digər şəhərlərə meyl edirdilər. İrəvanın vilayətin ləğvindən sonra qəza şəhərinə (1840-1849), sonra isə quberniya şəhərinə çevrilməsi də vəziyyəti dəyişmədi. İrəvan əhalisinə, şəhər həyatının xüsusiyyətlərinə görə Azərbaycan şəhəri kimi varlığını davam etdirməkdə idi.
“Erməni məsələsi”: ermənilərin ondan yararlanmaq cəhdləri
Rusiya 1853-1856-cı illər Krım müharibəsində məğlub olduqdan sonra Osmanlıdan qisas almaq üçün məqam gözləyirdi. Belə bir məqam 1877-ci ildə yetişdi. Rusiya Osmanlı imperiyası ilə 1877-1878-ci illər müharibəsində qələbə qazandı. San-Stefano (1878, 19 fevral/3 mart) barışığı, sonra isə Berlində sülh müqaviləsi (1878, 1/13 iyun) bağlandı. Bu müqavilə ilə “erməni məsələsi” adlanan məsələ beynəlxalq gündəmə daxil oldu. Bu mahiyyət etibarı ilə böyük dövlətlərin Osmanlı imperiyasının daxili işlərinə qarışmağa əsaslanırdı. Rusiya bununla həm Osmanlı imperiyasını zəiflətmək, həm də Rusiya ermənilərinin diqqətini imperiyadan qonşu dövlətə keçirmək istəyirdi.
Ermənilər də “erməni məsələsi”ndən maksimum yararlanmağa çalışırdı.Onun əsas istiqamətini Rusiya və Osmanlı ermənilərinin siyasi fəaliyyətinin ilk dəfə olaraq vahid istiqamətdə birləşməsinin baş verməsi idi. Əsas hədəf isə Osmanlı imperiyası idi. Bunun üçün ermənilər siyasi təşkilatlanmağa başladılar. 1887-ci ildə erməni sosial-demokrat partiyası “Qnçak”, 1890-cı ildə isə erməni inqilabi federasiyası “Daşnaksütun” meydana gəldi.
Ermənilərin daşnaklaşması, Daşnaksütunun erməni cəmiyyətinin siyasi liderinə çevrilməsi
Daşnaksütun qısa bir zamanda ermənilər arasında möhkəmlənə bildi. Hər bir erməni qriqorian olmaqla bərabər, daşnak olmağa da məcbur oldu. Azərbaycan xalqına qarşı soyqırımların təşkilatçısı və onun torpaqlarını işğal edərək burada erməni dövləti yaradılmasını daşnaklar həyata keçirdi.
1890-cı illərdə ermənilər Osmanlı dövlətinə qarşı geniş miqyaslı üsyana qalxdılar. Bu üsyanlar məğlub edildikdən sonra fəaliyyətini Rusiyaya keçirdi. Daşnaklar tərəfindən yayılan xəritələrdə erməni dövlətinin tərkibinə Osmanlı torpaqları ilə bərabər Rusiyanın hakimiyyəti altında olan Azərbaycan torpaqları da daxil edilirdi.
Ermənilərin artan imkanlarından narahat olan çar hakimiyyət dairələri onların hüquqlarının məhdudlaşdırılması üçün fəaliyyətə keçdi. 1903-cü ildə erməni-qriqorian kilsəsinin əmlakının müsadirə edilməsi haqqında fərman verildi.
Erməni-qriqorian kilsəsinin rəhbərliyi ilə çar hökumətinə qarşı terror hərəkatı başlandı. Nəticədə hökumət geri çəkilməyə məcbur oldu. Bu hadisələr ermənilərin Rusiyanın tərkibindəki Azərbaycan torpaqlarında dövlət yaratmaq sahəsində imperiyaya keçən təşəbbüslərin yenidən öz əllərinə almasına da təkan verdi.
İrəvan və ətrafındamöhkəmlənmək üçün azərbaycanlılara qarşı qətliam (1905-1906-cı illər)
Ermənilər Azərbaycanın Qarabağ bölgəsində dövlət yaratmaqdaitirdikləri ümidlərini geri qaytarmaq və siyasi mərkəz kimi mökəmlənə bilmədikləri İrəvan və ətrafında mövqelərini gücləndirmək üçün yeni bir vasitəyə-azərbaycanlılara qarşı soyqırımlara əl atdılar. Təsadüfi deyil ki, 1905-1906-cı illərdə tarixə “erməni-müsəlman davası” kimi daxil olan hadisələrin gedişində ermənilər ən qanlı hadisələri Qarabağ və İrəvanda törətdilər. Erməni kapitalının ən çox mərkəzləşdiyi Bakıda da azərbaycanlılara xüsusi qəddarlıqla divan tutuldu.
Çar hökuməti 1903-cü il təcrübəsini nəzərə alaraq bu hadisələrdən erməni-qriqorian kilsəsinə deyil, daşnaklara qarşı istifadəyə üstünlük verdi. Burada daşnakların gənc türklər ilə yaxınlaşması da öz təsirini göstərdi.Daşnaklar üzərində 1907-1908 və 1911-ci illərdə məhkəmə quruldu.
Rusiya “erməni məsələsi”ndə təşəbbüsə yiyələnmək üçün Osmanlı dövlətinə təzyiqi artırırdı.Nəticədə 1914-cü ilin yanvarında erməni islahatına dair müqavilə imzalandı.
Yaxınlaşan I Dünya müharibəsi ilə bu müqavilə əhəmiyyətini itirdi. Rusiya siyasi rıçaqlardanermənilərdən öz siyasəti üçün vasitə kimi istifadəyə keçdi. Ermənilər də müqavilə ilə yaradılmış vəziyyətdən irəli gedərək Osmanlı ərazisində dövlət yaratmaq iddiası ilə ruslarla ittifaqı gücləndirməyə çalışdılar. Bununla da ermənilərin Osmanlı ərazisində dövlət yaratmaq iddiası real şəkildə ortaya çıxdı. Beləliklə, ermənilərin dövlət yaratmaq iddiasının “Azərbaycan layihəsi” yeni, “Osmanlılayihəsi” ilə əvəz olundu. Onun Rusiyanın bir-birini əvəz edən üç hakimiyyətinə -çar Rusiyası, Müvəqqəti hökumət və Sovet Rusiyasına uyğun üç variasiyası oldu.
I Dünya müharibəsinin Qafqaz cəbhəsi: Erməni hərbi güruhunun yaradılması, işğal ordusu və soyqırımı qatillərinə çevrilməsi (1914-1917, fevral)
1914-cü il 19 iyulda (1 avqustda) I Dünya müharibəsi başladı…
I Dünya müharibəsi erməniliyin əsrlərlə formalaşmış mahiyyətini açdı, erməni cəmiyyətinin bütün təbəqələrini və onları təmsil edən aktorları hərbi-siyasi meydana çıxardı. İlk dəfə bu sırada yeni bir dəstə-əlinə silah keçən və onu türk-müsəlman dinc əhaliyə qarşı yönəldən, sərkərdə kimi təqdim olunan hərbi güruh (Andronik, Dro və b.) peyda oldu. Rusiya ordusu tərkibinə daxil olan erməni könüllü korpusunun bu hərbi gürühu yerli erməni hərbi qüvvələri ilə müharibə qanunlarının ziddinə olaraq Şərqi Anadolunun türk müsəlman əhalisini məhv edir, həmin əraziləri etnik təmizləmə yolu ilə erməni dövləti üçün hazırlayırdı. Bu hərbi canilər sonra Azərbaycan ərazisində də fəaliyyətlərini davam etdirdilər.
Osmanlı hökuməti də hərbi vasitələr ilə birgə, müharibə dövrünün tələblərinə uyğun dövlət tədbirləri də həyata keçirirdi. 1915-ci ildə ermənilərin köçürülməsi haqqında qanun qəbul edildi. Hərbi əməliyyatlar və köçürmə zamanı 500 mindən çox erməni Rusiyanın hakimiyyəti altında olan ərazilərə, o cümələdən qərbi Azərbaycan torpaqlarına, İrəvan ətrafına köçdü.
Osmanlı dövləti ərazisində çar Rusiyası vasitəsi ilə erməni dövləti yaratmaq arzusu
Qafqaz cəbhəsindəki uğurlu hərbi əməliyyatlar nəticəsində Osmanlı ərazisinin böyük bir hissəsini ələ keçirən Rusiya burada idarəçiliyin təşkilinə başladı. Bu məqsədlə 1916-cı ilin iyulundaTürkiyədən müharibə hüququ üzrə tutulmuş vilayətlərin idarəsi haqqında müvəqqəti əsasnamə təsdiq olundu. Həmin ərazilərdə Qafqaz administrasiyasına tabe olan general-qubernatorluq yaradıldı, bununla da ermənilərin bu torpaqlarda Rusiya vasitəsi ilə dövlət yaratmaq arzuları gözündə qaldı. Ermənilərin əvvəlcə Azərbaycan torpaqlarında, sonra isə Osmanlı ərazisində I Pyotrdan bəri köməyi ilə dövlət yaradacaqlarına çalışdıqları çar hökuməti onların ümidlərini doğrultmadan 1917-ci ilin fevralında süqut etdi.
Çarlığın süqutu… Ermənilərin Rusiya orientasiyası, Rusiyanın isə ermənipərəst siyasətinin davamı….
Ermənilərin İsrail Ori vasitəsilə çar I Pyotr ilə münasibətlər yaratmasından 200 ildən çox dövr keçdi. Çarlıq Rusiyası ermənilərin ümidlərini doğrultmadan dağıldı. Buna baxmayaraq ermənilərin Rusiya orientasiyası aktuallığını itirmədi. Rusiyada qurulan sonrakı hökumətlər ermənilərin ümidlərini doğrultmaq üçün daha fəal siyasət yeritməyə başladılar. Müvəqqəti hökumət, ardınca isə sovet hökuməti ermənilərə dəstəyini aydın şəkildə ifadə etdi…
Müvəqqəti hökumətin “Türkiyə Ermənistanının idarəsi haqqında” qərarı (1917, fevral-oktyabr)
Müvəqqəti hökumət prinsip etibarı ilə ermənipərəst hökumət idi. Xarici İşlər naziri P.N.Milyukov daha fəal idi. Sonralar baş nazir olmuş A.F.Kerenski isə daşnakların məhkəməsi zamanı onların vəkili olmuşdu. Milyukovun yaxından dəstəyi ilə 1917-ci ilin aprelində “Türkiyə Ermənistanının idarəsi haqqında” qərar qəbul edildi. Müvəqqəti hökumət bu qərarı qəbul etməklə qalmadı, onun reallaşdırılması ilə əlaqədar addımlar da atdı. Ermənilər bu qərarı dəstəkləməklə, eyni zamanda əsas ümidlərini işğal edilmiş ərazilərdəki Rusiya ordusuna bağlamışdı. 1917-ci ilin oktyabrında bolşeviklərin Müvəqqəti hökuməti devirib hakimiyyətə gəlməsi ilə onun planı da aradan qalxdı.
Erməni Milli Şurası: ermənilərin milli-siyasi təşkilatlanmasının Azərbaycan torpaqlarına qaytarılması (1917, noyabr-1918, aprel)
1917-ci ilin fevral inqilabı erməni elitasını hərəkətləndirdi. Sentyabrın sonu-oktyabrın əvvəllərində Tiflisdə keçirilən qurultaydan sonra Erməni Milli Şurası yaradıldı. 15 üzvdən 6-sı daşnak idi. Bu onu göstərirdi ki, ermənilərin siyasi fəaliyyəti daşnakların əlinə keçib. Erməni Milli Şurasının üzvləri 1917-ci ilin oktyabr çevrilişindən sonra meydana gələn Zaqafqaziya komissarlığında, Ümumrusiya Müəssisələr Məclisi qovulduqdan sonra çağrılan Zaqafqaziya Seymində də həlledici rola malik idi. Erməni Milli Şurası I Dünya müharibəsinin başlanmasından bəri, hakimiyyətlərin-çar Rusiyası, Müvəqqəti hökumət və Sovet Rusiyası tərəfindən Osmanlı dövlətinin ərazisinə yönəlmiş siyasi xətdə yeni şəraitə uyğun dəyişiklik etdi. Zaqafqaziyanın milli kantonlara bölünməklə Rusiyanın tərkibində muxtar olmasını müdafiə etdi. Bununla eyni zamanda, “Türkiyə Ermənistanı”nın öz müqəddəratını təyin hüququnu da irəli sürdü.
Sovet Rusiyasının “Türkiyə Ermənistanı haqqında” dekreti
Sovet Rusiyası da ermənilərin rəğbətini qazanmaq üçün avantürist addım atdı. Rusiya Xalq Komissarlar Soveti 1917-ci ilin dekabrında “Türkiyə Ermənistanı” haqqında dekret verdi. Elə həmin vaxt Millətlər məsələsi üzrə xalq komissarı Stalinin “Pravda” qəzetində “Türkiyə Ermənistanı” haqqında kiçik məqaləsi çap edildi.Dekret az bir müddət sonra , 1918-ci il 15 (28) yanvarda III Ümumrusiya Sovetlər qurultayı tərəfindən təsdiq olundu.
Dekretdə erməni xalqının “Türkiyə Ermənistanı”nda tam müstəqilliyədək öz müqəddəratını təyin etmək hüququnun tanınması bildirilir və qeyd edilirdi ki, bu hüququn həyata keçirilməsi erməni xalqının azad referendumu üçün mütləq zəruri olan bir sıra ilkin təminatlar şəraitində mümkündür. Bu təminatlar kimi “Türkiyə Ermənistanı” hüdudlarından qoşunların çıxarılması, qaçqın və məcburi köçürülmüş ermənilərin maneəsiz geri qayıtması, erməni xalqının Deputatlar Soveti şəklində “Türkiyə Ermənistanı”nın Müvəqqəti Xalq İdarəsinin yaradılması və s. olması göstərilirdi. Dekretin həyata keçirilməsində əsas rolSovet Rusiyasının Qafqaz işləri üzrə müvəqqəti fövqəladə komissarı təyin edilmiş S.Şaumyana ayrılırdı. Dekretin qeydində “Türkiyə Ermənistanı”nın coğrafi sərhədlərinin müəyyən edilməsindən bəhs olunur və göstərilirdi ki, bu coğrafi sərhədlər erməni xalqının, qarışıq və mübahisəli bölgələrin müsəlman və digər əhalisinin demokratik yol ilə seçilmiş nümayəndələri ilə razılaşma əsasında, Şaumyan ilə birlikdə müəyyən edilməli idi.Bu dekret sadəcə bir deklarasiya olduğundan heç bir praktik əhəmiyyətə malik olmadı.
Trabzon konfransı: ermənilərin “Türkiyə Ermənistanı” iddiasını reanimasiya cəhdləri və uğursuzluğu (1918-ci il 1/14 mart-14 aprel)
Bolşeviklər tərəfindən Müəssisələr Məclisi qovulduqdana sonra Zaqafqaziya hökumətinin yenidən siyasi strukturlaşması aparıldı. 1918-ci ilin fevralında Zaqafqaziya Seymi yaradıldı.
Seymin ilk addımlarından biri xarici siyasət sahəsində oldu. 10/23 fevralda Seym Osmanlı dövləti ilə danışıqlar üçün gürcü, azərbaycanlı və ermənilərdən ibarət nümayəndə heyəti seçdi. 1/14 martda Trabzonda danşıqlar başladı. [Trabzon və Batum konfransları, o cümlədən Batum konfransında erməni dövləti yaradılmasına dair müzakirələr haqqında türk tarixçisi Enis Şahinin bu konfranslara həsr olunmuş fundamental monoqrafiyasında ətraflı bəhs olunub. Bax: Enis Şahin. Trabzon ve Batum konferansları ve antlaşmaları (1917-1918). Ankara, 2002]
Zaqafqaziya nümayəndələri danışıqlar üçün Seym tərəfindən qəbul edilən dörd maddəlik bir sənədlə gəldi. Onun əsasını 1914-cü il sərhədləri daxilində sülh müqaviləsi imzalanması və ermənilərin təkidi ilə qəbul edilən Şərqi Anadolunun öz müqəddəratını təyin etməsi və Osmanlı dövlətində “Türkiyə Ermənistanı”na muxtariyyət verilməsi maddələri təşkil edirdi.
Konfransın gedişində Seymin nümayəndə heyəti tərəfindən Brest sülh müqaviləsinın şərtlərinin (Kars, Ərdəhan və Batum Osmanlıya keçirdi) qəbul edilməsi irəli sürüldü. Ermənilərin “Türkiyə Ermənistanı” planını reanimasiya cəhdi isə Osmanlı imperiyasının daxili işlərinə qarışmaq kimi qiymətləndirildi. Osmanlı nümayəndə heyətinin rəhbəri Hüseyn Rauf Orbay hələ kifayət qədər diplomatik təcrübəsi olmayan Seymin nümayəndə heyətinin parçalanmasına nail oldu və Trabzon konfransı Osmanlı dövlətinin kontroluna keçdi. Təsadüfi deyil ki, tədqiqatçılardan biri Trabzon konfransını Osmanlı imperiyasının diplomatik zəfəri adlandırıb. Seym diplomatik məğlubiyyətə uğrayaraq, danışıqlardan müharibəyə keçdi.
Osmanlı dövlətinin Cənubi Qafqazda əsas siyasi qüvvəyə çevrilməsi və ermənilərin taktikası (1918, mart-aprel)
Osmanlı dövlətinə müharibə elan edən Zaqafqaziya Seymi səkküzgünlük müharibədə (1918-ci il aprel) məğlub oldu. Beləliklə, Osmanlı dövlətinin 1918-ci ilin fevralında başlayan irəli hərəkatının miqyası genişləndi. Osmanlı dövləti qələbələri ilə 1877-1878-ci illər müharibəsinədək olan sərhəddi bərpa etdi. Aprelin 22-də Osmanlı dövlətinin təkidi ilə Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublika elan olundu.
Ermənilər Osmanlı imperiyasının Zaqafqaziyada əsas siyasi qüvvəyə çevrilməsi nəticəsində Azərbaycanın mövqeyinin möhkəmlənməsindən qorxuya düşməyə başladı. Bunun nəticəsində azərbaycanlılara qarşı yeni soyqırım başladı.
İrəvan və ətraf torpaqların ermənilər tərəfindən zəbt edilməsi, erməni işğal idarəsinin yaradılması və azərbaycanlılara qarşı soyqırımı (1918, mart-may)
İrəvan və ətrafında etnik təmizləmə nəticəsində ələ keçirilmiş Azərbaycan torpaqları qaçqınlar vasitəsi iləerməniləşdirilməyə və burada işğal üsul-idarəsi yaradılmağa başlandı. Bu məqsədlə hələ 1917-ci ilin dekabrında İrəvanda təşkil edilmiş şəhər hakimiyyətinin müvəqqəti idarəsinin rəhbərliyində dəyişiklik edildi. Erməni Milli Şurasının üzvü, Aram paşa ləqəbli Aram Manukyan (1879-1919) İrəvana göndərildi. Keçmiş Van qubernatoru, türk-müsəlman əhaliyə qarşı soyqırımın təşkilatçılarından olan Manukyan 1918-ci ilin əvvəllərində İrəvana gəldi. Mart ayında İrəvan erməniləri tərəfindən diktator seçildi və burada da həmin əməllərini törətməkdə davam etdi. Manukyan başda olmaqla İrəvanda ermənilərin işğal rejimi yaradıldı.Bu rejim azərbaycanlılaraqarşı soyqırımına başladı.
Burada soyqırımın ümumazərbaycan səbəbləri ilə birgə, Rusiya ordusunun Qafqaz cəbhəsini tərk etməsi, Trabzon konfransında “Türkiyə Ermənistanı” planının rədd edilməsi, Cənubi Qafqazda Osmanlı dövlətinin güclənməsindən irəli gələn səbəblər də var idi. İrəvan və ətrafında minlərlə insan qətlə yetirildi, doğma yurd-yuvasından qovuldu, yüzlərlə yaşayış məskənləri dağıdıldı.
Osmanlı ordusunun İrəvan istiqamətində yürüşü nəticəsində ələ keçirilmiş Kars, Aleksandropol və digər yaşayış məskənlərinin erməni əhalisi də qaçaraq İrəvana gəlməkdə davam edirdi. Ermənilər Osmanlı ordusunu dayandırmaq üçün tədbirlər gördülər. Onun təşkilində İrəvan erməniləri və onun maddi resursları həlledici rol oynadı. Sərdarabad, Başaparan və Qarakilsə döyüşlərində ermənilər buna nail ola bildilər. Sonrakı hərbi-siyasi vəziyyət Osmanlı planını Bakıya yönəltdi…
İrəvan və Bakıdakı erməni işğal rejimlərinin əlaqəsi (1918, aprel-may)
İrəvanın ələ keçirilməsi və burada işğal rejiminin yaradılması ilə birgə, Qafqazın əsas iqtisadi mərkəzi olan Bakıda da erməni daşnak-bolşevik hakimiyyətinin bərqərar edilməsi onlar üçün ciddi stimul idi. Rusiyada 1917-cilin oktyabrında bolşeviklərin hakimiyyəti ələ almasından sonra Bakıda da hakimiyyət sovetlərə keçdi. Bakı Soveti Şaumyanın rəhbərliyi ilə 1918-ci ilin martında burada azərbaycanlılara qarşı soyqırımı həyata keçirdi. Aprelin 25-də isə Bakı Xalq Komissarları Soveti təşkil olundu. Bu hakimiyyət də faktik olaraq şəhərdə hakimiyyəti silah gücünə qəsb etmiş işğalçı üsul-idarə idi. İrəvanda və Bakıda qurulmuş rejim anti-Azərbaycan mahiyyəti daşıyırdı. İrəvan işğal rejimi onu Azərbaycandan ayıraraq Ermənistanın mərkəzinə çevirmək istəyir, Bakı rejimi isə şəhəri və ətrafını Rusiyaya birləşdirmək istəyirdi. Bu iki işğal rejimi arasında sıx əlaqə var idi. Digər tərəfdən 1918-ci ilin sentyabrında Bakı azad edilərkən Azərbaycanın bu tarixi hüququ İrəvan rejimini ciddi narahat etdi.
Batum konfransının birinci raundu: Osmanlı dövləti və Zaqafqaziya Federasiyası (1918-ci il 11-26 may)
Osmanlı dövlətinin Seym hökuməti ilə müharibədə qalib gəlməsindən sonra diplomatik münasibətlər fəallaşdı. Yeni konfransın Batumda keçirilməsi qərara alındı. Konfrans öncəsi Osmanlı dövləti ilə Almaniya arasında yaranan intriqa da onun işinə və Zaqafqaziyanın sonrakı taleyinə mühüm təsir göstərdi.
Konfrans mayın 11-də açıldı. Bu konfrans diplomatiya tarixində bir sıra özəllikləri ilə tarixə keçib. Osmanlı dövləti ilə Zaqafqaziya Federasiyası nümayəndələri arasındabaşlayan konfransın gedişində ciddi format dəyişikliyi baş verdi. Osmanlı dövləti yeni yaranan üç dövlət ilə onu davam etdirdi. Buna görə də konfrans iki raundda davam etdi.
Birinci raund Trabzon konfransından fərqli olaraq ilk və yeganə iclasdan ibarət oldu. Bu iclasda Osmanlı hökuməti tələblərini Zaqafqaziya nümayəndə heyətinə təqdim etdi. Burada Brest müqaviləsi ilə birgə, yeni ərazi tələbləri üstünlük təşkil edirdi. Bundan sonra konfrans pərdəarxası diplomatiya və notalar mübadiləsilə davam etdirildi. Osmanlı dövlətinin tələb etdiyi ərazilər erməniləri daha mürəkkəb vəziyyətə salırdı, çünki onlar məhz bu ərazilərdə möhkəmlənməyə çalışırdı. Ermənilər vəziyyətdən çıxmaq üçün hər vasitə ilə federasiyanın qalmasını istəyirdi. Konfransın bu raundunda Gürcüstan ilə Almaniyanın yaxınlaşması əsas süjetlərdən biri oldu və gürcülərin müstəqilliyini elan etməsi ilə federasiyanın dağılacağı ortaya çıxdı. Bütün bu dəyişikliklərdən hələ xəbəri olmayan Osmanlı nümayəndə heyətinin rəhbəri Xəlil bəy Gürcüstanın müstəqilliyini elan etməsindən üç saat sonra, saat 20-də 11 may notasının 72 saat ərzində qəbul edilməsini tələb etdi. Ultimatum qarşı tərəfdən saat 21-də alındı. Osmanlı nümayəndələri Tiflisdə cərəyan edən hadisələrdən bir gün sonra xəbər tutdu və qarşı tərəfin nümayəndələrini gözləməyə başladı.
III hissə
Ermənistan dövlətinin yaradılması: Erməni tarixşünaslığı nə yazır?
Ermənistan dövlətinin yaradılması haqqında erməni tarixşünaslığında vahid fikir yoxdur. İlk konsepsiyanı daşnak liderləri yaradıb. Ermənistan Respublikasının ilk baş naziri Kaçaznuni bunu 1923-cü ildə yazdığı və “məruzə” adlandırdığı “Daşnaksütuna bir iş qalmadı” kitabında ifadə edib. Onun fikrincə Ermənistan dövlətinin yaradılması daşnakların işi idi. Bu kitaba ön söz yazan kommunist S.Xanoyan isə Kaçaznuninin sözləri ilə bütövlükdə daşnaklara qarşı çıxıb, özlərini haqlı hesab edir.
İkinci konsepsiya kommunist ideologiyasına əsaslanan erməni sovet tarixşünaslığına məxsusdur. Erməni sovet tarixşünaslığı Ermənistan Respublikasının yaradılmasını Osmanlı imperiyası ilə bağlayırdı. Y.K.Sərkisyan Osmanlı imperiyasının I Dünya müharibəsi ərəfəsi və illərində Zaqafqaziyada təcavüzkar siyasəti adlandırıdığı monoqrafiyasında (1962) Ənvər paşaya istinadən belə bir iqtibas verir: “Türkiyə nazirləri iki həftə fikirləşdilər ki, Ermənistan yaratsınlar ya da yox və nəhayət, qərara aldılar ki, yaratsınlar, ona görə ki, bu həm ermənilər üçün, həm də türklər üçün əlverişli idi.”
Üçüncü konsepsiya isə müasir dövrdə yaradılıb. Bu konsepsiya o zaman dövlətin yaradılmasını erməni xalqı və onun mübarizəsi, xüsusilə 1918-ci il mayın 21-28 arasında olan üç döyüşün- Sərdarabad, Başaparan və Qarakilsə döyüşlərinə xüsusi yer ayırır. Bunu Ermənistanın baş naziri N.Paşinyanın Ermənistan Respublikasının 100 illiyi münasibətilə Sərdarabadda keçirilən paradda çıxışından da aydın görmək olur. O, deyib ki, erməni xalqı qalib gəldi, ona görə ki, öz tarixinin 400 ilində ilk dəfə olaraq özünə ümid etdi, ona görə ki, milli dövlətin təhlükəsizliyin yeganə qarantı olduğunu başa düşdü.Burada erməni baş nazir, eyni zamanda, azadlıq hərəkatı haqqında erməni mifini də rədd edir və haqlı olaraq təsdiq edir ki, ermənilər tarixinin 400 ilində yalnız başqalarına ümid edib. Bu fikirlər nə qədər müxtəlif və ziddiyyətli olsa da, həqiqəti müəyyən etmək çətin olmasın gərək…
Ermənistanın müstəqilliyinin qəbul edilməsi və daşnakların hakimiyyəti ələ alması (1918-ci il 26-28 may)
Batum konfransının birinci raundunun gedişində Gürcüstan və Almaniya arasında yaxınlaşma nəticədə gürcülərin müstəqilliyini elan etməsinə qərar verməsi ilə nəticələndi. Bu xüsusi prosedurla həyata keçirildi. Seymin 1918-ci il 26 may iclasında iki əleyhinə olmaqla bütün səslərin çoxluğu ilə Seym Zaqafqaziyanın parçalanmasını təsdiq etməklə səlahiyyətlərinə xitam verdi. Seymin sədri Çxenkelinin onun buraxılması haqqında digər dövlətlərə məlumatında Zaqafqaziya Seymi tərəfindən gündüz saat 3-də Zaqafqaziya Federativ Respublikasının hissələrə bölündüyü və daha mövcud olmadığının elan edildiyi bildirilirdi. Həmin gün, elə həmin zalda 2 saat sonra, saat 5-də gürcülər müstəqilliyini elan etdi.
Erməni Milli Şurası yenə həmin gün axşam iclasa toplandı. Gürcülər əleyhinə çıxışlar ilə birlikdə, yeni şəraitə uyğun hərəkət etmək qərara alındı. Daşnak partiyası daha çox canfəşanlıq etməyə başladı. Mayın 27-də Tiflis təşkilatının iclasında Erməni Milli Şurasının hökumət funksiyası və diktator hüququnu üzərinə götürməsi haqqında qətnamə qəbul etdi. Azərbaycan Milli Şurasının həmin gün müstəqilliyini elan etməsini qərara alması ermənilər üçün həlledici rol oynadı. Kaçaznuni bunu özünməxsus tərzdə belə izah edir: Növbə Ermənistanın idi. Biz müstəqillyimizi elan etməli idikmi, öz dövlətimizi yaratmaq və onu saxlamaq imkanımız var idimi? Bu suallar gülüş doğuracaq qədər gülünc idi. 1918-ci ilin mayında seçimin yeri və vaxtı deyildi. Tarix bizi müəyyən vəziyyətə gətirmişdi və s.Daha sonra qeyd edir ki, 28 mayda gecədən keçmiş mərkəzi milli şura Ermənistanı müstəqil respublika, özünü respublikanın ali hakimiyyəti elan etməyi qərara aldı. Kaçaznuninin bütün fikirlərinin üzərində ətraflı şəkildə dayanmadan iki məsələni xüsusi qeyd etmək lazımdır:
- Müstəqil Ermənistan elan edilməsinin ən mühüm səbəblərindən biri də Azərbaycanın öz torpaqlarına sahib olmasının qarşısının bu yol ilə alınması olub. Kaçaznuni yazırdı: Biz Ermənistanın sahibi olmalı idik, başqa cür onu geridönməz şəkildə itirə bilərdik;
- Ermənistanın müstəqilliyini elan edən mərkəzi milli şura milli məclisdən belə bir səlahiyyət almamışdı. Kaçaznuni yazırdı ki, sonralar heç kimin ağlına gəlmirdi ki, bunun üçün onu hakimiyyətini artırmaqda günahlandırsın.O, burada tamam yanlışlığa yol verib. Ola bilsin ki, nə onda, nə də indi bu qanunsuzluq ermənilərin ağlına gəlməsin, lakin tarix bunu unutmur. Azərbaycan Respublikasının prezidenti haqlı olaraq demişdir: “…Azərbaycan öz ərazi bütövlüyünü bərpa etməlidir. Bizim tarixi torpaqlarımız təkcə Dağlıq Qarabağın ərazisi deyil. İrəvan, Göyçə, Zəngəzur bizim tarixi coğrafiyamızdır, tarixi torpaqlarımızdır.Ermənistan vaxtilə bizim o torpaqlarda qanunsuz olaraq dövlət qurub…”.
Elə həmin gün türklər tərəfindən verilən ultimatumun qəbul edilməsi və Batuma geniş səlahiyyətlər ilə yeni nümayəndə heyəti (A.Xatisyan, O.Kaçaznuni və M.Papacanyan) göndərilməsi də qərara alındı.
Müstəqil Ermənistan haqqında siyasi qərar onun “ərazi təminatını”da tələb edirdi. Əsil məsələ də bundan ibarət idi. Ermənilər Cənubi Qafqazda heç bir əraziyə malik deyildi. Ona görə də əsas obyekt Azərbaycan torpaqları oldu. Bu torpaqların ələ keçirilməsi üçün təcavüzkar mahiyyətə malik olan hərbi-siyasi vasitələrə əl atdı. İlk hədəf yeni yaradılmış Azərbaycan Cümhuriyyəti oldu. İrəvanın tədricən ermənilər tərəfindən işğalı və Cümhuriyyətdən fərqli olaraq böyük hərbi qüvvəyə malik olması ona təzyiqi gücləndirdi. Sonralar bu Ermənistan-Azərbaycan müharibəsinə çevrildi. Osmanlı dövlətinə yanaşma fərqli oldu. Batum danışıqlarının yeni formatda davam etdirilməsi qərara alındı. Ərazi iddiaları Gürcüstan ilə də müharibəyə səbəb oldu.
Azərbaycan Milli Şurası iclasının 3№li protokolu: əsas müddəaları və nəticəsi (1918, 29 may)
İclasın açılması ilə Şuranın üzvü Fətəli xan Xoyski Azərbaycan Milli Şurasıvə Erməni Milli Şurası nümayəndələrinin Azərbaycan və Ermənistan federasiyası ərazilərinin sərhəddi xüsusunda məruzə edir. O, məruzəsini belə bir məlumat ilə bitirir ki, Ermənistan federasiyasının yaradılması üçün onlara siyasi mərkəz lazımdır, Aleksandropol türklərə keçdiyi üçün belə mərkəz İrəvan ola bilər, bunun üçün İrəvanın ermənilərə güzəşt edilməsi, labüddür. Bu məsələ üzrə X.b.Xasməmmədov, M.Cəfərov, A. Şeyxülislamov, M.Məhərrəmov fikirlərini bildirərək, İrəvanın ermənilərə güzəşt edilməsini tarixi zərurət, labüd bəla adlandırır. Bu məsələ üzrə səsvermə aşağıdakı nəticəni verir: İrəvanın güzəşt edilməsinə 28 ümumi saydan 16 lehinə, əleyhinə bir, üç bitərəf olmaqla səs verilir.
Burada Aleksandropol məsələsinin üzərində xüsusi dayanmağa ehtiyac var. Aleksandropol və ya tarixi Gümrü də Azərbaycanın tarixi coğrafiyasına aiddir. 1837-ci ildə çar I Nikolayın Qafqaza səfəri zamanı onun arvadının şərəfinə belə adlandırılıb. Bu şəhər də çar Rusiyası zamanı erməniləşdirməyə məruz qalmış, imperiyanın süqutundan sonra ermənilər tərəfindən işğal edilmişdi. Ona görə də Batum konfransındakı Azərbaycan nümayəndələri İrəvan və digər Azərbaycan torpaqlarını qorumaq məqsədi ilə Aleksandropol ətrafında ermənilərin cəmlənməsini mümkün hesab edirdi. Bununla da Ermənistan onun əsas torpaqlarından uzaq olub Osmanlı dövlətinə daha yaxın olurdu. Aleksandropolda ermənilərin fəallaşması onu ciddi təhlükə mənbəyinə çevirirdi. Bunu nəzərə alan Osmanlı imperiyası 1918-ci il mayın 14-dən 15-nə keçən gecə ultimatum verir ki, ermənilər Aleksandropoldan geri çəkilsin. 15 may axşam saat 6-da ermənilər Aleksandropoldan geri çəkilir. Ermənilər bir də Aleksandropola 1918-ci ilin dekabrında qayıda bilir.
Xoyskiİrəvan məsələsinə elə həmin gün Xarici İşlər naziri M.H.Hacınskiyə direktivində bir daha qayıdaraq yazır ki, biz ermənilər ilə bütün mübahisələri bitirdik, onlar ultimatumu qəbul edəcək və müharibəni qurtaracaqlar. Biz İrəvanı onlara güzəşt etdik.Bu sənəd də məsələnin mahiyyətinə daha bir aydınlıq gətirir. Deməli, bu protokolda sadəcə güzəştdən bəhs olunmur, burada erməni işğalından, onun qarşıs
Tarix: 13-06-2019, 08:29
Xəbəri paylaş
Xəbər lenti
- Bu gün, 09:09 “Təhsil yox, soyğun var!” – Təhsil haqqının artırılması ilə bağlı NAZİRƏ ETİRAZ
- Bu gün, 09:08 EVİ YANDI, KOMPENSASİYA ALA BİLMİR... - Keçmiş məcburi köçkün rəsmi qurumlardan kömək istəyir
- Dünən, 16:09 Kərəm Mustafayevin həyat yoldaşına yeni vəzifə verildi - FOTO
- Dünən, 09:43 Böyük liderlərin sirri: Onlar həmişə bu sözü deyirlər, zəif menecerlər isə...
- 17-09-2025, 16:15 Şərab Festivalının keçirilməsini tənqid edənlərə DEPUTATDAN CAVAB: “Azərbaycan şəriət qanunları ilə idarə olunmur”
- 17-09-2025, 16:07 “Sədərək” və “Binə”də valyuta köçürmə sistemi- 1,5 milyonluq dələduzluq, özünə qəsd və müəmmalı Həmzə…
- 17-09-2025, 16:03 Gürcüstan Aİ-nin vizasız rejimi dayandırmasını əsassız sayır
- 17-09-2025, 13:14 "Nazirlər ya telefonu götürmürlər, ya da məktublarımıza gec cavab verirlər"
- 17-09-2025, 09:56 Elektron süründürməçiliyə keçid... “Onkoloji xəstənin pulunu verməmək hansı vicdana, hansı insafa sığar?”
- 17-09-2025, 09:56 Vəkildən deputat Adil Vəliyevə CAVAB
- 16-09-2025, 22:12 “Bakubus” Baba Rzayevin qardaşının şirkəti ilə 15 milyonluq müqavilə imzaladı
- 16-09-2025, 22:09 Bakıda məktəbdə summativ pulu yığılır? - İDDİA/VİDEO
- 16-09-2025, 10:27 Əvvəl müqavilə, ödəniş, sonra… – TƏBİB-in xəstəxanalarına müraciət edən firmalara şərt qoyuldu
- 16-09-2025, 10:24 AYNA rəhbəri Avropada gizlənən İlqar Hacıyevin milyonluq villasını alır -FOTOLAR
- 14-09-2025, 22:41 İSTƏDİYİMİZ VAXT PENSİYAYA ÇIXA BİLƏCƏYİK? - Parlamentdə yeni qanun layihəsinə baxılacaq
- 14-09-2025, 22:27 “Azərsun Holdinq”ə məxsus "AL market"dən iyrənclik - PİS QOXU VƏ TƏHLÜKƏLİ QİDA / VİDEO
- 13-09-2025, 16:50 “Heç kəsdən pul istəmirəm, dövlətimdən iş tələb edirəm” – QARABAĞ QAZİSİ ÇARƏSİZ DURUMDA
- 13-09-2025, 16:26 Evi qəzalı vəziyyətdə olan Ağdam sakini rəsmi qurumlardan kömək istəyir - MÜRACİƏT / FOTO
- 13-09-2025, 10:43 İcra başçısı 10 manatlıq şirkətlə 257 minlik müqavilə bağlayıb
- 13-09-2025, 10:33 Regional Su Meliorasiya Xidmətində OYUNBAZLIQ - İLGİNC FAKTLAR
- 12-09-2025, 22:44 “Azərbaycan Dəmir Yolları”nda vəzifəli əxslər arasında qalmaqal: kəsilən mükafatlar, 102-yə zəng və...
- 12-09-2025, 22:43 Dövlət qurumlarına geyim satan şirkətdə qanunsuzluq: 20 min cərimə...
- 12-09-2025, 22:17 "Sözün bitdiyi an"da yeni aparıcı - Peyman Sadıqov Nigar Fərhadla... (FOTO)
- 12-09-2025, 08:07 Rusiya nefti dünya savaşını alovlandırır: ABŞ Hindistan və Çini hədəfə qoydu
- 12-09-2025, 07:52 Ukrayna Rusiyanın bu şəhərinə dronlarla cəhənnəm yaşadır
- 11-09-2025, 22:50 Niyazi Bayramov Gəncə İdman Sarayına hələ də pul “yedizdirir” - İLGİNC FAKTLAR...
- 11-09-2025, 10:26 “Eldar Mahmudovun adamı, yoxsa təsadüfi fiqur? – Xəlil Göyüşovun qaranlıq əlaqələri”
- 11-09-2025, 10:18 9 saylı türmədə nələr baş verir? - müəmmalı görüş, dustaqlardan etiraz
- 11-09-2025, 10:05 “Möcüzəli Naftalan”da kişini "tok" vurub öldürdü
- 11-09-2025, 09:10 TƏBİB-də və İTS Agentliyində yoxlamalar genişləndi
Ən çox oxunanlar
- Ermənistana zərbə: 120 dövlət tərəfindən işğalçı ölkə kimi tanındı
- Abşeron “kraliçası”na görə Qarabağ əlili evinə od vurdu: “Belə vətəndaşlığa “yox” deyirəm” - Video
- Taleh Qaraşov Lənkəranlıları təhqir etdi-''Məçburam sizi pazla başa salım''-VIDEO
- Ərəb turist Bakıdan qızla şok videosunu yaydı -18+ yaş qrupu üçün
- Məktəblinin intim videosuna baxmaq istəyənlər
- “AZAL 208 milyon zərərlə işləyib, amma rəhbəri ən varlı adamdır”
- Cəbhədə ölən erməni həbçilərinin dəfn mərasimi: GİZLƏDİLƏN GÖRÜNTÜLƏR
- Zeynəb Xanlarova öz oğlunu da müharibəyə göndərəcəkmi? - Bizim reaksiya
- “Ola bilsin ki, Əliyev yorulsun və prezidentliyi mənə versin”- “Mən prezident olsam, Əliyevə hansı postu istəsə verəcəm“
- Azərbaycanda ŞOK: icra başçısının xanımı ölkədən qaçdı!
.jpg)
